خاک های شور و سدیمی به دلیل وجود نمک و سدیم در آنها ساختار ضعیفی دارند. این امر باعث می شود که این خاک ها در برابر عوامل فرسایشی مانند آب و باد آسیب پذیرتر باشند.
گسترش خاک های شور و سدیمی
خاک های شور و سدیمی در مناطق خشک و نیمه خشک مانند مناطق بیابانی و نیمه بیابانی پراکندگی گسترده ای دارند.
خاک های شور و سدیمی در جهان
آبهای موجود در کره زمین دارای غلظت متفاوت نمک می باشند. تقریباً 2/77 درصد آبهای سطحی زمین در مناطق یخچالی است.
و 22% از آبهای کره زمین به صورت آبهای زیر زمینی است و هر دو از نظر اقتصادی قابل بهره برداری نمی باشد؛ در نتیجه مقدار کمی از آب قابل استفاده باقی می ماند. (Todd/1970).
جدول 1 گسترش خاک های شور و سدیمی را در قاره های مختلف نشان می دهد. زمینهای شور و سدیمی حدود 13% از کل زمینهای قابل کشت جهان را تشکیل میدهد.
و در بیش از 100 کشورجهان وجود دارند. خاک های شور و سدیمی نه تنها در مناطق خشک و نیمه خشک به وفور یافت می شوند، بلکه در سایرشرایط آب و هوایی، به دلیل حمل نمکها توسّط سیلابها و رسوبات بادی، نیز یافت می شود.
خاک های شور و سدیمی در ایران
ایران دارای وسعتی معادل 1648800 کیلومتر مربع است که 16 درصد آن را کوههای با ارتفاع بیش از 2000 مترو 3 درصدآن را زمینهایی با ارتفاع بین 1000 تا 2000 مترازسطح دریا تشکیل میدهد. مناطق مهم فیزیوگرافی ایران عبارتنداز: کوههای زاگرس، کوههای البرز، دشت مرکزی، دشت کنارۀ دریای خزر و بالاخره دشت خوزستان و سواحل جنوبی. غالب زمینهای کویر لوت از ماسه و سنگ پوشیده شده است در صورتی که کویر نمک نمکزار است. با استثنای فصول زمستان و بهار که مقداری بارندگی در این دو کویر دریاچه ها و اراضی باتلاقی فصلی را تشکیل می دهد، در سایر اوقات سال کاملاً خشک است.
غالب نزولات جوی در ایران به صورت باران است به استثنای مناطق کوهستانی که به صورت برف است. بارندگی غالباً در اواخر پاییز، زمستان و اوایل بهار می بارد.
متوسط بارندگی سالیانه از 50 میلیمتر در کویر تا بیش از 1600 میلیمتر است و بیش از 90 درصد کشور در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد. تبخیر سالیانه از 700 میلیمتردرکناره دریای خزرتا بیش از 4000 میلیمتردرکویر و جنوب شرقی استان خوزستان است.
از مهمترین مشکلات کشاورزی در ایران، شوری اراضی است. مشکل شوری به خاطر زیاد بودن تبخیر از سطح خاک، بارندگی کم، پستی وبلندیهای زمینها، آبیاری با آب دارای کیفیت نامناسب وسنگهای مادری است. عوامل فوق باعث به وجودآمدن شوره زارهای زیادی گردیده است.
جمعاً 18 میلیون هکتار و یا ده درصد خاک های ایران را خاک های شور و سدیمی تشکیل می دهد که از این مقدار 7 میلیون هکتار باتلاقهای شورکویرلوت وکویرنمک میباشد.
خاک های شور
در این خاکها میزان هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک (ECe) بیش از چهار دسی زیمنس برمتردر 25 درجه سانتیگراد، درصد سدیم تبادلی (ESP) کمتر از 15 درصد و اسیدیته(pH) خاک معمولاًکمتراز 5/8 میباشد.
آنیونهای غالب دراین خاکها معمولاً کلراید وسولفات در درجه نخست و بی کربنات و کربنات در درجه دوم می باشد.
خاک های شور و سدیمی
میزان ECe بیش از 4 دسی زیمنس بر متر، ESP بیش از 15 درصد و pH کمتر از 5/8 می باشد.
خاک های سدیمی
میزان ESP بیش از 15، Ece کمتر از 4ds/m و PH معمولاً بین 5/8 تا 10 است. دراین خاکها آنیونهای مهم عبارتند از:کلراید، سولفات، بی کربنات و گاهی اوقات کربنات. به علت ترسیب کاتیونهایی همانند کلسیم و منیزیم در این خاکها، سدیم کاتیون غالب بر عصاره اشباع و فاز تبادلی خاک می باشد. هیدرولیز عامل عمده افزایشpH در این خاکها می باشد.
عوامل موثر در شور و سدیمی شدن خاک و آب
عوامل موثر در شور و سدیمی شدن خاک و آب به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم می شوند.
هوادیدگی
اوٌلین عامل موثر در میزان نمک آبها و خاکها، پدیده هوادیدگی ژئوشیمیایی سنگهای موجود درسطح کره زمین میباشد. هوادیدگی یک پدیده خودبه خودی است وباعث تبدیل کانیهای اولیه به کانیهای ثانویه دیگرمیشود. عوامل موثردرهوادیدگی ژئوشیمیایی عبارتنداز: آب موجود در اتمسفر، اکسیژن و دی اکسید کربن. مواد آلی می توانند باعث تولید دی اکسیدکربن و اسیدهای آلی و درنتیجه باعث افزایش هوادیدگی گردند.
رسوبات ثانویه یا فسیلی
در طی دوران های مختلف زمین شناسی آب شور دریا مناطق وسیعی را در بر گرفته است واین موضوع میتواند یکی ازعوامل ایجاد نمک درخاکها باشد.
فرو نشست های جوی
موٌاد معلٌق در هوا، حاصله از دریا، می تواند هر سال در سواحل دریا 100 تا 200 کیلوگرم و مناطق دور از دسترس 10 تا 20 کیلو گرم نمک درهکتار به خاک اضافه کند. میزان نمک اضافه شده توسط این پدیده می تواند به 10 تا 25درصد کل نمک اضافه شده در اثر هوادیدگی برسد.
فعالیت بشر
توسعه صنعت باعث افزایش ازت و گوگرد در جو می شود و افزایش ازت و گوگرد در جو، باعث تولید بارانهای اسیدی شده، در نتیجه شدٌت هوادیدگی را افزایش می دهد. آبیاری یکی دیگر از فعٌالیتهای بشر است که باعث افزایش املاح خاک می شود. تمام آبهای مورد استفاده برای آبیاری حاوی املاح هستند . در صورت در نظر نگرفتن نیاز آبشویی مناسب، باعث شوری اراضی می گردند.
شیمی خاک های سدیمی
درصد سدیم قابل تبادل یا ESP معادل 15 به عنوان حد بحرانی تقسیم بندی خاکها به خاک های سدیمی و غیر سدیمی به کار میرود.
در خاک های شور و سدیمی به دلیل بالا بودن SAR (هر چند که EC هم بالا می باشد) و بالا بودن نسبت کاتیون سدیم به کاتیونهای فلاکوله کننده مثل کلسیم و منیزیم، سدیم توانسته است اثرات خود را بر این کاتیونها غالب کرده و از طرفی به دلیل داشتن بافت متوسط و سنگین، این خاکها دارای مقدار نسبتا زیادی رس می باشند که در تعدادی از خاکها به 58% هم میرسد.
انبساط رس و دیسپرس شدن آنها با افزایش ESP و کاهش غلظت کاتیونهای محلول افزایش می یابد. در ضمن باید گفت که با بالا رفتن SAR، چون محلول خاک با فاز تبادلی در ارتباط متقابل است سبب می شود که میزان سدیم در سایتهای تبادلی بیشتر شده و با جذب آب ضخامت لایه دوگانه پخشیده افزایش یابد و لایه های رس از همدیگر فاصله زیادی بگیرند. البته به دلیل بالا بودن EC و وجود کاتیونهائی مثل کلسیم، از دیسپرس شدن رسها ممانعت به عمل می آید.
باید خاطر نشان ساخت اگر دو خاک مشابه دارای SAR یکسان و EC مختلف باشند، خاکی که EC پایینتری دارد انبساط بیشتری خواهد داشت و خصوصیات آن بیشتر تحت تاثیر سدیمی بودن قرار میگیرد.
فهرست مطالب
گسترش خاک های شور و سدیمی
عوامل موثر در شور و سدیمی شدن خاک و آب
شیمی خاک های سدیمی
اثر شوری و سدیم بر فرسایش پذیری
اصلاح و اداره ی خاک های شور و سدیمی
منابع و مآخذ
مقاله فرسایش پذیری خاک های شور و سدیمی دارای 30 صفحه و به صورت پاورپوینت تدوین شده است.