وقتی به مفهوم مدل سیستم های زیست پذیر (VSM) در حوزه سایبرنتیک سازمانی فکر می‌کنیم، باید به مبانی اصلی و نقش اساسی این مدل در حفظ هویت و بقای یک سازمان توجه کنیم. این مدل، مفاهیمی چون زیست‌پذیری، بقا، هویت سازمان، ساختار، سیستم‌های خودساخته و تعداد حالات ممکن یک سیستم را به خوبی مورد بررسی قرار داده و به تحلیل و مدیریت سازمانها در دنیای پیچیده و متغیر کمک می‌کند. در این مقاله، ما به بررسی اصول و اجزای مهم مدل VSM می‌پردازیم.
مقدمه
مدل سیستم های زیست پذیر (VSM) از جمله مدل‌های مهم در حوزه سایبرنتیک سازمانی است که به تحلیل و مدیریت سیستم‌های پیچیده و زنده می‌پردازد. این مدل توانایی حفظ موجودیت مستقل و بقا را در یک سازمان ارتقاء می‌دهد و همچنین به شناختار سازمان و نقش هر قسمت در حفظ هویت و بقا کمک می‌کند.
زیست‌پذیری و بقا
یکی از مفاهیم کلیدی در VSM، زیست‌پذیری (Viability) است. زیست‌پذیری به توانایی یک سیستم یا سازمان برای حفظ موجودیت مستقل اشاره دارد. این به معنای توانایی سازمان در مقابل تغییرات و تحولات در محیط خود برای حفظ وجود و بقا است. در واقع، زیست‌پذیری می‌تواند به عنوان یک اندازه‌گیری برای استحکام یک سازمان در مقابل چالش‌ها و تغییرات در نظر گرفته شود.
هویت سازمان
هویت (Identity) یک سازمان نمایانگر الگوی سیستمی آن سازمان است. این الگو شامل روابط بین فرایندهاست که سیستم واحدی را پدید می‌آورد. به طور ساده‌تر، هویت سازمان نشان‌دهنده تطابق و تناسب بین عناصر مختلف سازمان است که منجر به شکل‌گیری ساختار و الگوی معینی می‌شود.
ساختار
ساختار در VSM به اجزا و روابطی اشاره دارد که سیستم واحد یک سازمان را شکل می‌دهند. هر تغییر در ساختار به طور معمول به تغییر الگو و هویت سازمان منجر نمی‌شود. اما هر تغییر در هویت سازمان نیازمند تغییر ساختاری است.
سیستم‌های خودساخته
سیستم‌های خودساخته (Autopoietic System) سیستم‌هایی هستند که هویت خود را تعیین و حفاظت می‌نمایند. این سیستم‌ها در طول زمان خود را بازسازی می‌کنند. یک نکته مهم اینجا این است که تعیین هویت سیستم توسط خود سیستم است نه از بیرون آن. در دیدگاه سایبرنتیک، این سیستم‌ها زنده تلقی می‌شوند.
تشکیلات (Enterprise) یا سازمان
تشکیلات یا سازمانها شکل خاصی از سازمان هستند که هویت و موجودیتی مستقل دارند و از دیدگاه سایبرنتیک به دنبال زیست‌پذیری هستند. این تشکیلات به عنوان یک واحد مستقل در سازمان شناخته می‌شوند و نقش مهمی در حفظ هویت و بقا ایفا می‌کنند.
اساس ساختار مدل VSM
کلیت ساختار مدل VSM سلسله مراتبی است و شامل درون‌گذاری‌های تودرتو یا به عبارت دیگر شبکه‌های به‌هم‌تنیده است. به عبارت دیگر، هر سطح از جزئیات یک سیستم زینده در قالب شبکه‌هایی مرتبط تعریف می‌شود. این شبکه‌ها به نام “سطوح بازگشتی” شناخته می‌شوند و نشان‌دهنده ارتباطات بین سیستم‌های مدیریتی مختلف در یک سازمان هستند.
زیر سیستم‌ها در مدل VSM
مدل VSM از چندین زیر سیستم تشکیل شده است که هر یک وظایف خاص خود را دارند:
- زیر سیستم 1: این زیر سیستم معمولاً واحد‌های تولیدی یا فرآیندهای اصلی را شامل می‌شود. هر فرآیند اصلی دارای کارکرد مدیریتی است. در سطح بازگشت صفر، به علاوه کارکرد‌های مدیریتی هر فرآیند اصلی، کل سیستم دارای یک کارکرد مدیریتی کلان (فرآیند پشتیبانی) است.
- زیر سیستم 2: این زیر سیستم مسئول هماهنگ کردن فرآیندهای مختلف را برای زیر سیستم 1 دارد. این زیر سیستم نوسانات عملیات زیر سیستم 1 را که کارکرد مدیریتی آن پدید می‌آورد، از میان می‌برد.
- زیر سیستم 3: این زیر سیستم مسئول نظارت بر زیر سیستم 1 برای جلوگیری از تخطی از مرز سیستم است. در حقیقت، این زیر سیستم مسئول اعمال فعلی و درونی سیستم است.
- زیر سیستم 4: این زیر سیستم مسئول امور مرتبط با آینده و محیط سیستم را مدیریت می‌کند. این زیر سیستم، عمل‌کردی هوشمند دارد و محیط سیستم را تحت نظر قرار می‌دهد. همچنین به سازمان کمک می‌کند تا برای آینده برنامه‌های لازم را اتخاذ و بقای سیستم تضمین نماید.
- زیر سیستم 5: این زیر سیستم سیاست‌گذاری و هدف‌گذاری‌های کلان و همه جانبه را انجام می‌دهد. این زیر سیستم بین تمایل زیر سیستم 4 به تغییر در پاسخ به نواسانات مداوم محیط و تمایل زیر سیستم 3 به قانونمند و با ثبات کردن برای حفظ توان انجام فرآیندهای اصلی توسط زیر سیستم 1، تعادل برقرار می‌کند.
مهندسی تنوع
یکی از مفاهیمی که در مدل VSM مطرح می‌شود، تنوع است. تعداد کل حالات ممکن سیستم را تنوع آن گویند. بر اساس قواعد اولیه کنترل، تنوع کنترل‌کننده نباید کمتر از تنوع کنترل‌شونده باشد. این به این معناست که سیستم باید توانایی مدیریت تنوع محیط خود را داشته باشد. اگر تنوع کنترل‌کننده کمتر از تنوع کنترل‌شونده باشد، ممکن است کنترل‌کننده نتواند به گونه‌ای سیستم را کنترل حفظ کند.
تئوری تنوع ضروری و سایبرنتیک
تعدادی از تئوری‌ها در مورد تنوع و نقش آن در سایبرنتیک و VSM مطرح شده‌اند. تنوع ضروری (Law of Requisite Variety) از جمله مفاهیم مهم است که به تنوع در سیستم‌ها و…….
فهرست مطالب
مقدمه
اساس
ساختار
نمای کلی
مهندسی تنوع
تئوری تنوع ضروری و سایبرنتیک
محدودیت‌ها
مزیت‌ها
VSM در معماری فرآیندی سازمان
نرم افزار کمکی
پیاده سازی در عمل
نتیجه گیری
منابع