پاورپوینت قالب های شعرهای فارسی

قالب های شعرهای فارسی نقطه عطفی مهم در تاریخ ادبیات ایرانی به شمار می‌روند. شعر، هنری است که از دورانهای قدیم در فرهنگ و ادب فارسی جایگاه ویژه‌ای داشته و همچنان جزء غنی‌ترین و جاودانه‌ ترین آثار ادبی این زبان است. این مقاله به بررسی انواع مختلف قالب‌های شعر فارسی اختصاص دارد، از بیت و مصراع تا قافیه و قصیده، تا حدودی در زمینه‌هایی از تاریخ، نقد ادبی، و نکات تقنینی وزن و شعر. در ادامه این پاورپوینت شما با مفاهیم اساسی این قالب‌ها آشنا می‌شوید و اهمیت و کاربرد آنها در اشعار فارسی را درک خواهید کرد.

بیت ، مصراع و قافیه

بیت : به هر سطر از یک شعر بیت می گویند .     ( نکته : کوچکترین واحد شعر یک بیت است .  )
مصراع ( مصرَع ) : هر بیت از دو قسمت تشکیل شده است که هر قسمت یک مصراع نام دارد .  ( نکته : کمترین مقدار سخن آهنگین را مصراع می نامند . )
مثال :          بشنو این نی چون شکایت می کند        از جــدایی ها حــکایـت مـی کند
قافیه : به کلمات غیر تکراری گفته می شود که در پایان بیت ها و مصراع ها می آیند ، بطوری که یک یا چند حرف آخر آنها با هم مشترک است .
نکته (1) : حرف یا حروفی که در کلمات قافیه مشترک می آیند « حروف قافیه » نام دارند .
مثال (1) :     آتـش عشـق است کانـدر نی فتــاد            جـوشش عشـق است کانـدر مـی فتـاد
مثال (2) :      سرآن ندارد امـشب که برآید آفتابی         چه خیالها گـذر کـرد و گذر نکرد خوابی
به چه دیرماندی ای صبح که جان مابرآمد           بـزه کــردی و نکـردند مـوذنـان صـوابـی
نکته (2) : اگر دو کلمه قافیه در تلفظ یکسان ، ولی در معنی متفاوت باشند قافیه درست است .
مثال :         آتش است این بانگ نای ونیست باد           هـر کـه این آتـش نـدارد نیـست بـاد
توضیح : این بیت دارای دو قافیه است که هر دو کلمه قافیه، از نظر شکل ظاهری با هم یکسان هستند امّا از جهت معنی با هم فرق دارند . بطوری که نیست در مصراع اول فعل و در مصراع دوم اسم می باشد و کلمه باد در مصراع اوّل اسم ، امّا در مصراع دوم فعل دعا است .

قافیه میانی ، بیت مقفّی و بیت مُصرّع

قافیه میانی : گاهی برای غنی تر کردن موسیقی شعر علاوه بر قافیه پایانی ، قافیه ای در میان مصراع می آید که به آن قافیه میانی گویند .
مثال :   ملکا ذکر تو گویم که تـو پـاکی و خـدایی     نروم جز به همـان ره که تـوام راه نمـایی
همه در گاه تو جویم همه از فضل تو پویم        همه توحید تو گویم که به توحید سزایی
بیت مُقفّی : ابیاتی که مصراع های دوم آنها هم قافیه باشند .
مثال: نه چـنان گناهـکارم که به دشمـــنم سپاری     تو به دست خویش فرمای اگرم کنی عذابی
دل همچوسنگت ای دوست به آب چشم سعدی     عجب است اگر نگـردد که بگـردد آسیـابی
بیت مُصرّع : به بیتی گفته می شود که در هر دو مصراع آن قافیه رعایت شده باشد .
مثال : زمیـن گشـت روشـن تـر از آسمـان   جهـانـی خـروشـان و آتــش دمــان

ردیف ،تخلّص، توضیح و نکات مورد توّجه

ردیف : کلمات یا کلماتی است که بعد از قافیه در پایان مصراع ها و ابیات می آیند و عیناً از نظر لفظ و معنی یکسان می باشند .
مثال :            برق با شوقم شـراری بیش نیـست          شعله ، طفل نی سـواری بیش نیست
آرزوهــای  دو  عــالــم   دستــگـاه           از کــف خـاکـم غبـاری بیش نیست
تذکّر : بیت اوّل این شعر مصرّع و دو بیت با هم مقفّی هستند .
یاد آوری : اگر دو کلمه پایان مصراع ها یا ابیات در تلفظ یکسان امّا در معنی متفاوت باشند ، ردیف به حساب نمی آیند بلکه قافیه هستند .
مثال :            خــرامـان بشـــد ســـوی آب روان          چنـان چـون شـده ، بـاز جـوید روان
توضیح : دو کلمه « روان» بیت بالا قافیه اند زیرا کلمه « روان » در مصراع اول به معنی روح و جان آمده است .
نکته (1) : بیت یا شعری که دارای ردیف باشد ، مردّف نامیده می شود .
نکته (2) : آوردن ردیف در شعر اجباری نیست امّا اگر شاعر بخواهد از ردیف استفاده کند بلافاصله آن را بعد از قافیه می آورد .
نکته (3) : آوردن قافیه در شعر سنتی اجباری است ولی در شعر نو (نیمایی) جایگاه خاصی ندارد .
وزن شعر فارسی : آهنگی که ازشنیدن مصراع های یک شعر در گوش ، احساس می شود وزن نام دارد .
تخلّص : نام شعری شاعر است که در ابیات پایانی شعر خود می آورد .
نکته : تخلّص بیشتر در قالب شعری غزل و قصیده کاربرد دارد .
مثال (1) :       درشمار ار چه نیاورد کـسی حافظ را           شکر کان محنت بی حد وشمار آخرشد
مثال (2) :       امـروز رو نکـرد به در گاه حق سنـا          فـردا به سـوی در گـه او با چه رو رود ؟

قالب های شعر فارسی

تعریف قالب

قالب شکلی است که قافیه ، به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها با یکدیگر بسته به چگونگی قرار گرفتن قافیه آنهاست . ( در واقع نحوه بکارگیری قافیه تعیین کننده قالب شعر است ).
نکته : چنانچه نحوه ی بکار بگیری قافیه در بعضی از قالب های شعر فارسی مانند قصیده با غزل و رباعی با دو بیتی یکسان باشد می توان به کمک تعداد ابیات ، محتوا و وزن شعر ، نوع قالب آن را مشخص کرد .

قالب های شعر فارسی عبارتنداز : قصیده ، غزل ، قطعه ، مثنوی ، رباعی ، دوبیتی، چهار پاره ، ترجیع بند ، ترکیب بند ، مسمّط ، مستزاد ، شعر فرد ( تک بیت ) و شعر نیمایی .

قصیده

قصیده :   شعری است بر یک وزن و و یک قافیه که مصراع اوّل بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد .

نمونه قصیده :

دلا تا کی در این دنیا فریب این و آن بینی*  /    یکی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی*
جهانی کاندرو هردل که یابی ، پادشا یابی          /      جهانی کاندرو هرجان که بینی شادمان بینی*
نه بر اوج هوا او را عقابی دل شکر یابی         /      نه اندر قعر بحر او را نهنگی جان ستان بینی *

مشخصات قصیده :

1- تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است
2- درون مایه و محتوای آن موضوعاتی چون مدح ، حکمت ، عرفان ، وصف ، پند و اندرز ، جشن ، شکر ،   شکایت و مسایل اجتماعی می باشد
3- بیت اوّل قصیده را که مصرع است « مطلع »و به بیت آخر آن « مقطع » می گویند .
4- قصیده اوّلین قالب شعر فارسی است که به تقلید از شعر عربی از نیمه ی قرن سوم پدید آمد
5- داشتن وحدت موضوع ( یعنی ابیات قصیده باید مربوط به یک مفهوم و موضوع باشد . )

اجزای تشکیل دهنده قصیده

1- تغزل یا تشبیب : برخی قصاید به ویژه قصایدی که در مدح کسـی سروده می شـود دارای مقـدمـه است . این مقدمه معمولاً با مضامین چون عشق ، جوانی و توصیف طبیعت آغاز می شود که به آن تغزل یا تشبیب می گویند . ( برخی قصیده ها تغزل ندارد که به آن ها محدود یا مقتضب گویند . )
2- تخلص : بیت یا ابیاتی که رابط میان تغزل و تنه اصلی قصیده می باشد ، که در واقع موضوع اصلی قصیده از همان جا شروع می شود
نکته : این تخلص مخصوص قصیده است و نباید آن را با اصطلاح تخلص ( نام شاعر ) اشتباه کرد .
3- تنه اصلی : بخشی از قصیده که مقصود اصلی شاعر در آن بیان می شود . با محتوای چون مدح ، رثا ، پند و اندرز ، عرفان و حکمت و …
4- شریطه و دعا : دعایی است که شاعر برای جاودانگی ممدوح خود در پایان قصیده ، به صورت جملات شرطی بیان می کند . ( یعنی شاعر دعای خود را به شرط بر آورده شـدن خواسته هایش بیان می کند . )

قصیده سرایان مشهور عبارتنداز

انوری ، خاقانی ، ناصر خسرو ، سعـدی ، فرخی سیستانی ، رودکی ، منوچهری ، مسعود سعد سلمان ، ملک الشعرا بهار ، دکتر مهدی حمیدی ، مهرداد اوستا ، امیر فیروز کوهی و …

مشخصات غزل :

1- تعداد ابیات غزل حداقل پنج بیت و حداکثر دوازده بیت است . ( گاهی غزل ها بیش از پانزده بیت هم یافت می شود . )
2- درون مایه و محتوای غزل بیان عواطف و احساسات ، عشق و عرفان و گاهی هم مضمون اجتماعی می باشد .
3- بیت اوّل غزل را مطلع بیت آخر آن را مقطع گویند . ( که هر کدام اگر به خوبی مطرح شوند حسن مطلع و حسن مقطع نام می گیرند . )
4- در غزل تنوع مطالب ممکن است . ( یعنی موضوع هر بیت می تواند با ابیات دیگر فرق داشته باشد.)
5- غزل از قرن ششم به وجود آمده است . ( در واقع همان تغزل قصیده است ) از آغاز پیدایش ، عاشقانه و با ظهور سنایی عارفانه می شود . )
6- با ظهور انقلاب مشروطه ، غزل مضمون اجتماعی نیز به خود می گیرد .
نکته : غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولوی به اوج خود رساندند حافظ که سر آمد غزل سرایان شعر فارسی است ، شیوه ی عاشقانه – عارفانه را به کمال رساند .

مشهورترین غزل سرایان عبارتنداز

حافظ ، سعدی ، مولوی ، صائب تبریزی ، عراقی ، فرخی یزدی ، رهی معیری ، شهریار و …

فرق غزل و قصیده

1- از نظر تعداد ابیات
2- درون مایه و محتوای
3-  وحدت موضوع

نکته : اگر شاعر بیت نخست مطلع غزل و قصیده خود را زیبا و دلپسند بیاورد ، از آن به حسن مطلع تعبیـر می شود به طوری که شنونـده برای شنیدن باقی سخـن تشـویق گردد .
نکته : اگر شاعر بیت آخر شعرش را ( معمولاً قصیده یا غزل ) به نحوی شیوا و دلنشین بیاورد که به عنوان حسن ختام در روح شنونده و خواننده اثر نیک و خوش باقی بگذارد ، از آن به حسن مقطع تعبیر می شود .

قطعه

شعری است متشکل از چند بیت هم وزن که فقط مصراع های دوم آن هم قافیه باشد .

مشخصات قطعه :

1- حداقل قطعه دو بیت و حداکثر آن معمولاً بیست بیت می باشد . . ( گاهی قطعه های چهل و پنجاه بیتی هم یافت می شود . )
2- موضوع و درون مایه قطعه معمولاً مسایل اخلاقی ، اجتماعی ، تعلیمی ، حکایت ، حکمت ، مدح ، وصف ، هجو و … می باشد .
3- قطعه قصیده ای است بدون مطلع مصراع . ( در واقع تفاوت قطعه و قصیده در همین ویژگی است . )
4- تعداد قافیه با ابیات برابر است .
5- قطعه وحدت موضوع دارد یعنی از اول تا آخر ابیات ، درباره ی یک موضوع خاص است .
6- قطعه از آغاز شعر فارسی ( قرن سوم ) با ظهور رودکی پدید آمده و تا روزگار ما ادامه دارد

مشهورترین قطعه سرایان عبارتند از :

انوری
ابن یمین
پروین اعتصامی

مثنوی :

مشهورترین مثنوی سرایان عبارتنداز:
فردوسی ، نظامی ، اسدی توسی ، مولوی ، عطّار ، سعدی ، سنایی ، جامی ، پروین اعتصامی و شهریار .

مشخصات مثنوی :

– تعداد ابیات مثنوی حداقل دو بیت است و حداکثر برای آن وجود ندارد .
2- مثنوی مناسب ترین قالب برای بیـان داستان ها ومطالب طولانی از جمله تواریخ و قصص است .
3- موضوع و درون مایه مثنوی حماسی ، تاریخی ، اخلاقی ، تعلیمی ، عاشقانه ، بزمی و عارفانه است .

فهرست مطالب

بیت ، مصراع و قافیه
قافیه میانی ، بیت مقفّی و بیت مُصرّع
ردیف ،تخلّص، توضیح و نکات مورد توّجه
تعریف قالب
قصیــــــــــــــــده
نمودار قصیده
اجزای تشکیل دهنده قصیده
قصیده سرایان مشهور عبارتنداز
نمودار غزل
مشخصات غزل :
مشهورترین غزل سرایان عبارتنداز
فرق غزل و قصیده
قطعه
مشخصات قطعه :
مشهورترین قطعه سرایان عبارتند از :
مثنــــــــــــــــــــوی
مشهورترین مثنوی سرایان عبارتنداز:
نمودار مثنوی
مشخصات مثنوی :
ربــــــــــــــاعی
مشخصات رباعی :
رباعی سرایان مشهور عبارتنداز:
دوبیتـــــــــــــی :
مشهورترین دوبیتی سرایان عبارتنداز
راه تشخیص رباعی از دوبیتی :
چهار پاره ( دوبیتی های به هم پیوسته )
مشخصات چهارپاره :
مشهورترین چهارپاره سرایان عبارتنداز:
ترجیع بند و ترکیب بند
نمودار ترجیع بند
مشخصات ترجیع بند :
مشخصات ترکیب بند :
مسمط
نمودار مسمط مخمس
مشخصات مسمط :
مسمط تضمینی
نمودار مسمط تضمینی
مشخصات مستزاد :
فرد ( تک بیت )
شعر نیمایی  :
مشخصات شعر نیمایی :
تفاوت شعر نیمایی با قالب های سنتی
تحولات شعر نیمایی پس از نیما