تاج محل آرامگاهی سفید مرمری است که در نزدیکی شهر آگرا در هند واقع شده است. این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین امپراتور گورکانی هند، برای همسرش ارجمند بانو بیگم که معروف به ممتاز محل بود، ساخته شد. تاج محل یکی از محبوب‌ترین جاذبه های گردشگری جهان است و به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید شناخته می‌شود.
تاج محل نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری اسلامی است که ترکیبی از هنرهای هندی، ایرانی و اسلامی را در خود دارد. این بنا با استفاده از سنگ مرمر سفید ساخته شده است و تزئینات آن با طلا، سنگهای قیمتی و حکاکی های اسلیمی است. تاج محل، در کنار رودخانه یامونا قرار گرفته است و زیبایی آن در مقابل منظره رودخانه دوچندان می‌شود.
نماد عشق و احساس
اگر بپذیریم که جوهره شوق زیبایی شناسی در توانایی اثر هنری در برانگیختن احساسات و هیجانات یکسان در مردم و نیز ارتباط دادن آنها با اثر هنری و از طریق ارتباط با هنر مند و انسانهای دیگر نهفته است‚ آنگاه یقینا طبیعت واجد بالاترین در جه ارتباط با قدرت زیبایی شناسی است. شناخت جهان مرئی از طریق وجود نور و به واسطه توجه بشر به طبیعت میسر شد و به تبع آن هنرها نیز پا به عرصه وجود نهادند.
شاه جهان و ممتاز محل
در سال 1612 دختری جوان، به نام ارجمند بانو، با فرمانروای امپراتور مغول، شاه جهان ازدواج کرد. ارجمند بانو یا ممتاز محل 14 فرزند به دنیا آورد و همسر مورد علاقه شاه جهان شد. بعد از مرگ ممتاز محل در 1629 امپراتور بسیار غمگین شد و تصمیم گرفت مقبره ای برای او بسازد. او بیست هزار کارگر و ده هزار فیل را استخدام کرد و نزدیک به 20 سال طول کشید تا مقبره تاج محل کامل شد.
شاه جهان هرگز قادر نبود تا سنگ سیاه مقبره را که طراحی کرده بود کامل کند. او توسط پسرش عزل شد و در قلعه قرمز آگرا زندانی شد و ساعتهای تنهایی خود را به تماشای رودخانه جمنا در مقبره ممتاز محل می‌گذراند. او سرانجام در کنار معشوقش در تاج محل به خاک سپرده شد.
در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت.
در دوره گورکانیان هند که آنان را می توان در برخی زمینه ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است.
زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی ها اجساد مردگان را می سوزاندند و شیوه ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن ها به شمار می آید.
تاج محل جزو فهرست تازه از عجایب هفتگانه جهان است و برای انتخاب عجایب هفتگانه دنیا از بیش از شصت میلیون نفر در سراسر دنیا نظر سنجی شده است.
یكی از جمله كامل ترین و عالی ترین آثار معماری هند، بنای زیبای تاج محل است. این بنا با ۵۸ متر ارتفاع در ۲۰۰ كیلومتری جنوب دهلی نو و در نزدیکی اگرا درمنطقه اوتار پرادش هندوستان واقع شده است.
قسمت‌های زیادی از تاج محل اكنون از بین رفته است. آنچه امروز از این بنا باقی مانده یك باغ اصلی به نام چهار باغ و ساختمان سفید مقبره كه گویی روی یك سكو قرار گرفته و به رودخانه جمنا مشرف است.
هنگامی که ممتاز محل درگذشت ، امپراتور داغدیده طراحان ، مهندسان و استادکاران را از هند ، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است.
این اثر دارای پیشینه های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنابراین شگفت انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هند و بهره گرفته باشد.
اين بنا دارای ترکیبی از معماري ايراني، هندي و اسلامي میباشد.اين بناي شعرگونه ي مرمرين نقطه ي اوج معماري اسلامي است ودرتاريخ همانندي ندارد.تناسبات موزون ،گيرايي محيط ، ظرافت زنانه ، تزئينات با روح وتقارن دلنشين تاج محل آن را به صورت يكي از شگفتي هاي بزرگ جهان درآورده است.
مصالح اصلي بنا، مرمر و سنگ سرخ است. تاج محل در انتهای محدوده ای مستطیل شکل و دیوارکشی شده بر ساحل رود جمنا، در وسط یک «چَبوتَرة » (سکو یا صفه ) مربع شکل به ارتفاع هفت متر ــ که نماها و سطح آن از مرمر سفید است ــ بنا شده است . ضلعهای این سکو که هر کدام 16ر95 متر است ، با ردیفی از طاقنماها تزیین شده است. سکوی موصوف ، در وسط سکویی مستطیل شکل قرار دارد. سکوی مستطیل ــ که طول شمالی آن ساحل رود جمناست ــ با سنگهای سرخِ منبت کاری و پرچین کاری شده مفروش است.
در هر یک از چهارگوشة سکوی مربع ، مناره ای به ارتفاع 42 متر بر پایه ای هشت ضلعی به چشم می خورد که سه شَرَفه (کنگره ) آنها را به سه بخش نسبتاً مساوی تقسیم کرده است .
طرح مربع شکل آرامگاه به دلیل گوشه های پَخ دار آن به صورت یک هشت ضلعی نامنتظم ، معروف به «مثمّنِ بغدادی » درآمده است.
در هریک از چهار جهت اصلی بنا یک ایوان یا پیش طاق بزرگ به ارتفاع 24ر32 متر به چشم می خورد.
بر بالای قسمت مرکزی بنا، گنبد پیازی شکل بزرگی هست که ارتفاع آن از سطح زمین 10ر74 متر و از سطح سکوی مربع 10ر67 متر است .
این گنبد دو پوسته ، ساقه ای به ارتفاع پانزده متر دارد.
ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می توان ملاحظه کرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست.
ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنت نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می کند.
دردو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است . بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است.
در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است
در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل های کامل و به ویژه یکی از شکل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می شد و این روند تا جای ممکن ادامه می یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می شد.
دروازه با شکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان ، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طرحی تقریبا مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می آید که غالبا به عنوان فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می گرفته است.
نقشة درونی ساختمان مرکّب از پنج فضای هشت ضلعی منتظم ، یکی در مرکز و بقیه در چهارگوشه ، است. هر یک از چهار فضای گوشه ای که در دو طبقه ساخته شده است ، با غلام گردشها (دالانها)یی به دو اتاق مربع نشیمن دو سوی خود و نیز به فضای هشت ضلعی مرکزی راه دارد. فضای مرکزی با هشت نشیمن طاقدار در دو طبقه ، مجموعاً شانزده نشیمن ، احاطه شده است.
سرداب واقع در زیر فضای مرکزی و همسطح با زمین باغ ، مدفن ممتازمحل و شاه جهان است . در وسط فضای مرکزی دو سنگ بزرگ مرمرین و خاتم کاری شده به صورت سنگ قبر نهاده اند که گرداگرد آنها را دیواره ای هشت ضلعی به ارتفاع دو متر با مرمر مشبک بسیار زیبا احاطه کرده است . این محوطه دو ورودی با طاقهای قوسی دارد . در سالهای اولیة ساخت بنا، بر جای دیوارة مرمرین دیواره ای از طلای میناکاری ساخته بودند که به دستور شاه جهان به شکل فعلی تغییر یافت.
تمام کف و دیوارهای داخل بنا از مرمر ساخته شده و اِزاره ها با مرمرهای بسیار زیبا و آراسته به نقشهای برجستة گل وگیاه پوشیده شده است . هنرمندان تاج محل ، حواشی بین ازاره های فضای مرکزی ، اتاقهای مثمن ، گوشه ها، غلام گردشهای اطراف و مدخلهای اصلی را بدقت ترصیع کرده اند . به عقیدة بعضی محققان ، تأثیر معماری اروپا بر تاج محل تنها به برخی از تزیینات ، مانند خاتم کاری نفیسِ مرمرها و گلها و گلدانهای برجستة ازاره های بنا، محدود می شود
فهرست مطالب
نماد عشق و احساس
بخشی از تزئینات تاج محل
اصول طراحی
اصل تقارن
معمار تاج محل