کار تحقیقی در مورد فرق و تفاوت بین وقف عام و خاص در منابع فقهی و قانون مدنی ایران و مقاله وقف در اسلام
چکیده
وقف بهترین ومؤثر ترین وسیله تکامل اجتماعی است و به عنوان نهادی که تداوم صدقات را امکان پذیر می سازد، از امتیازات شریعت اسلامی آنست که مسلمان را بر تکافل اجتماعی ترغیب می نماید, آنانرا بر صدقه دادن در راه های خیر واعانه مساکین تشویق میکند، و علاوه بر معمول بودن در میان ملل مختلف در زمانهای قدیم، در دین اسلام نیز به جهت تاکید قرآن و سنت اهمیت بیشتری کسب کرده است، برای همین مورد بحث و تدقیق فقها قرار گرفته و جوانب مختلف آن تحت شمول ضوابط و قواعد فقهی درآمده است.
با تدوین قانون مدنی و اختصاص مواد ۵۵ تا ۹۱ به آن، وقف، به صورت تاسیس حقوقی موضوعه شکل یافت و با ایجاد سازمان اوقاف، اداره آن نیز تحت کنترل قانون و دولت آمده گسترش فعالیت دولت در امور نظارت بر مالکیت و اتخاذ سیاستی برای تحدید مالکیت خصوصی، در جهت تامین اهداف مختلف، منجر به تدوین قوانینی شده است که موقوفات را هم در بر گرفته که اهم آنها، ناظر به فروش مال مورد وقف و تبدیل به احسن است.
وقف از زمانهای قدیم بین ملل مختلف، معمول بوده، ولی در دین اسلام، به دستگیری از ضعفا و فقرا و توجه مسلمانان بر امور خیریه، به کیفیتی که در این تحقیق تلاش شده تا موضوع جواز فروش ویا تبدیل وقف و مبانی بیع وقف به طور شفاف بررسی گردد تا با در نظر گرفتن مصالح وقف، امکان استفاده مطلوب از موقوفات در چارچوب نیت واقعی واقف فراهم آید تا راهگشای تدوین قوانین مناسب در این امر گردد.
مقدمه
در منابع فقهی و حقوق ایران، اصل بر این است که مال موقوفه قابل خرید و فروش نمی باشد. به عبارت دیگر، انجام هر گونه عمل حقوقی که سبب انتقال عین موقوفه به دیگران شود جایز نیست. لیکن، گاهی اوقات شرایط و اوضاع و احوالی به وجود می آید که برای حفظ نهاد وقف و مصالح موقوف علیه فروش مال موقوفه لازم می شود. از این رو، در منابع معتبر فقهی و قانون مدنی ایران، در موارد استثنایی، بیع مال موقوفه مجاز اعلام شده است، از جمله زمانی که مال موقوفه خراب شود یا بین موقوف علیهم اختلافی شدید پدید آید. در این مقاله، موارد جواز بیع مال موقوفه در منابع فقهی و قانون مدنی ایران بررسی وبا یکدیگر تطبیق داده می شود.
فصل اول
تفاوت وقف عام و خاص
گفتار اول : وقف عام و خاص
وقف، یکی از برترین و پردوام ترین مصداق های نیکوکاری به مردم و کمک به هم نوعان است. این عمل نیک به اعتبار کسانی که مال برای آنها وقف می شود، بر دو نوع است؛ وقف عام و وقف خاص. در وقف عام، استفاده کنندگان از آن مال، گروه خاصی نیستند؛ مانند وقف زمین برای مسجد. در وقف خاص، فقط استفاده کنندگان خاصی می توانند از مال وقف شده بهره ببرند؛ مانند وقف مالی برای دانشجویان یک مدرسه خاص.
مبحث اول : وقف در مسیر فقرزدایی
از آنجا که فقر از موانع عمده پیشرفت و سعادت انسان و به فعلیت رسیدن استعدادهای خدادادی است، وقف به عنوان یکی از عوامل مهم فقرزدایی، اهمیت دو چندانی می یابد. بی دلیل نیست که نخستین انگیزه واقفان در جامعه اسلامی، از میان برداشتن فقر و محرومیت از مسلمانان بوده است.
به نظر می رسد وقف در بعد اجتماعی، منشأ دو اثر عمده در جامعه است:
-
- وقف همچون چتری بزرگ، سایه خود را بر سر تمامی نیازمندان و محرومان می گستراند و جامعه را از تهی دستی که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی و اخلاقی است، نجات می دهد.
- با حل مسئله تأمین اجتماعی به وسیله خود مردم و به صورت کاملاً خودجوش، اشکال های اجرایی حل خواهد شد و بار مالی نیز از دوش دولت برداشته می شود.
مبحث دوم : کارکردهای فرهنگی وقف
وقف، پشتوانه مردمی مراکز علمی
سهم عمده ای از موقوفات در کشورهای اسلامی، به ایجاد و تقویت مراکز علمی و مدارس دینی اختصاص دارد. در گذشته نیز صدها مدرسه بزرگ و کوچک در روزگار خلافت عباسیان و پس از آن، از نظامیه بغداد گرفته تا دارالعلمهای بخارا و سمرقند، عمدتا از محل موقوفات اداره می شدند و حکیمان و دانشمندان به نامی چون ابن سینا و شیخ مصلح الدین سعدی در این مدارس وقفی به شکوفایی رسیده و شهره خاص و عام گشته اند.
در حقیقت، بسیاری از نوابغ و استعدادهای درخشان جهان اسلام و به ویژه ایران، که لوازم کافی را برای تحصیل علم نداشته اند، با استفاده رایگان از امکانات موقوفی زمانه خویش، به مدارج عالی علمی رسیده اند. آورده اند که خواجه نظام الملک توسی پس از آنکه مدرسه نظامیه بغداد را ساخت، دستور داد در اطراف آن، بازار و دکان و گرمابه بسازند و همه آنها را وقف مدرسه کرد تا از محل آنها، حقوق استادان و مخارج روزانه مدرسه را تأمین کنند.
وقف در خدمت اخلاق و تربیت
جدایی انسان از خواسته های مادی که گوشه ای از آن، به وسیله نهاد وقف، مجال بروز می یابد، آدمی را به سمت کمال و سعادت رهنمون می کند. از این رو، گفته اند وقف از جمله نمادهای عملی تزکیه نفس و وارستگی از تعلقات نفسانی است که همواره در خدمت اخلاق و تربیت انسانی، نقش خود را به خوبی ایفا کرده است.
فهرست مطالب
چکیده
مقدمه
فصل اول : تفاوت وقف عام و خاص
گفتار اول : وقف عام و خاص
مبحث اول : وقف در مسیر فقرزدایی
مبحث دوم : کارکردهای فرهنگی وقف
وقف، پشتوانه مردمی مراکز علمی
وقف در خدمت اخلاق و تربیت
مبحث سوم : وقف، ضامن بقای پایگاه های عبادی
تعریف وقف
مبحث چهارم : اهداف وقف
مبحث پنجم : اقسام وقف
ارکان وقف
گفتار دوم :شرایط وقف
مبحث اول :قلمرو و منابع وقف
وقف از نظر قرآن
وقف از نظر سنت
مبحث دوم : وقف از نظر اجماع و عقل
مبحث سوم : وقف در جوامع دیگر
مبحث چهارم : مقایسه چند باب فقهی با وقف
فصل دوم : ملاحظاتی پیرامون وقف از نظر فقه و قانون مدنی گفتار اول : ملاحظاتی پیرامونوقف از نظر فقه و قانون مدنی مبحث اول : وقف عقد است یا ایقاع؟
مبحث دوم : نظری اجمالی بر دلایل اقوال سه گانه
مبحث سوم :دلایل لزوم قبول در وقف
مبحث چهارم : وقف حکم است یا موضوع؟
گفتار دوم :اقسام وقف
مبحث اول : شرایط واقف
مبحث دوم : شرایط موقوف علیه
مبحث سوم : اهلیت تملک داشته باشد
شرایط عین موقوفه
ادله وقف
ادله مشروعیت وقف
نتیجه گیری
منابع