در این مقاله به بررسی سیر تحول نقش فرش در ایران از دوران باستان (هخامنشیان) تا دوره قاجاریه پرداخته شده است. این مقاله نشان می‌دهد که نقش فرش در ایران از گذشته تا کنون همواره در حال تحول بوده و بازتابی از تاریخ و فرهنگ ایران است.

چکیده مقاله سیر تحول نقش فرش در ایران از هخامنشیان تا قاجاریه

این مقاله به بررسی تاریخچه نقش فرش در دوره‌های مختلف تاریخ ایران از هخامنشیان تا قاجاریه، پرداخته است. دوره قاجاریه، در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری با حکومت بیرحمانه زندیان آغاز شده و با احیا و وحدت کشور تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد. در این دوره هنرها به سرپرستی بهتری قرار گرفتند و هنر قالی‌ بافی نیز به جان تازه‌ای دست یافت. زندگی پرشور و تجمل در دوران قاجاریه در قالب پرده‌های رنگارنگ بزرگ بازتاب یافت و نقوش قالی‌ها به تصویر کشیده شد.

در این دوره قالی‌ های خراسان به ویژه در شهرهای قاین، درگز و بیرجند به شکوه خود رسیدند و جلب توجه بسیاری شد. در اواخر سده سیزدهم هجری قمری با افزایش ناگهانی تقاضای اروپاییان برای قالی‌های ایران، فرش ایران به مرحله دیگری از اهمیت و شهرت پیش‌ رفت. با اولین صادرات فرش ایران از تبریز به ترکیه در دوران ناصرالدین شاه این هنر به تجارت جهانی و درآمد ارزی کشور اهمیت ویژه‌ای یافت.

در این دوران فرش به عنوان یک عنصر تزیینی و لازم‌ الحضور در مجالس و اجتماعات ایرانیان گنجانده شد و تصویر آن در نقاشی‌ها و عکس‌های دوران قاجاریه به وضوح دیده می‌شود. این تقاضا و محبت به فرش ایران توسط شرکت‌ های خارجی نیز از کشورهایی چون انگلیس، آمریکا، سوییس و یونان موجب ایجاد شرکت‌ هایی در این زمینه شد که به تولید انبوه فرش ایران پرداختند.

بته جقه

قاجاریه : بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حلت درونی برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .

واژه های کلیدی: نقش فرش ، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، سلجوقی، مغول، تیموری، صفوی، افشار، زندیه ، قاجاریه، بته جقه

مقدمه مقاله سیر تحول نقش فرش در ایران از هخامنشیان تا قاجاریه

پیشینه بافت فرش های اولیه در جهان به زمان بعد از غارنشینی باز می‌گردد. زیرا در آن دوران انسان به تقلید از پرندگان سعی نمود با تنیدن الیاف نرم گیاهان به همدیگر مانند سبدبافی و حصیربافی، زیراندازهایی برای خود تهیه نماید. پس از شکار حیوانات و دسترسی به پوست و پشم آنها زیراندازها اندکی نرم‌تر شد. حفاری باستان‌شناسان نشان می‌دهد که بافت «بوریا» از نی‌های منطقه بین‌النهرین، از هزاره پنجم و چهارم قبل از میلاد متداول بوده و بافت گلیم تا سده پانزدهم قبل از میلاد به مرحله بالایی از تکامل رسیده بود.

از بافت نخستین قالی یا قالیچه اطلاع دقیقی در دست نیست زیرا الیاف قالیچه بر اثر رطوبت و هجوم حشرات آسیب‌پذیر بوده و از بین می‌رود. اما بنابر ماده اولیه قالیچه یعنی پشم، گمان می‌رود ابتدا قبایل چادرنشین آسیای مرکزی که شغل عمده آنها گله‌داری بوده، به بافتن فرش مبادرت نموده باشند.

فرش در دوره هخامنشی

در بازتاب تاریخی و هنری ایران باستان قالی هخامنشی یکی از آثار با ارزش است که به تاریخ دوران هخامنشیان باز می‌گردد. این قالی زیر اندازی با تار و پرز ضخیم و پود نازک و با گره است که در آن تفصیل و زیبایی هنر بافتن به چشم می‌خورد. پیشینه این قالی‌ها به دوره هخامنشیان باز می‌گردد و اصالت آن در ایران برخوردار است. نمایانگر هنر و فرهنگ این دوره قالی هخامنشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

یکی از نمونه‌های شگفت‌ انگیز از این قالی‌ها در دره پازیریک کشف شده است. این قطعه فرش تصویر اسب سوار سکایی – ایرانی با سبلت را به تصویر می‌کشد. تاریخچه‌ای با ارزش از فرهنگ و تمدن ایران باستان را در خود جای داده و نشان از استفاده از شلوار در دوران هخامنشیان دارد. دره پازیریک با موقعیت جغرافیایی خود در جنوب بی ئیسک و نزدیک مرز مغولستان محل کشف این قطعه هنری است.

کاوش‌ های دقیق دانشمندان در دره پازیریک به خصوص تحت نظر س.ا. رود نکو، به کشف آثاری از دوران هخامنشیان منجر شده است. یکی از برجسته‌ ترین کشفیات این کاوش‌ها یک قطعه فرش است که در یخ زده یکی از آرامگاه‌های سکاها کشف شده است. این قطعه فرش با زیبایی طراحی و دقت در گره‌ زنی، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های ایران در دنیا شناخته شده است.

توضیحات بسیار دقیق از نقش و طرح‌های این فرش نشان‌ دهنده مهارت بالای هنرمندان هخامنشی در بافتن فرش‌های زیبا و طراحی‌ های متنوع است. این فرش با جزئیات زینتی از حیوانات افسانه‌ای بالدار سواران ایرانی با کلاه خاص و نقوش گل و بو از فرهنگ آشوری به عنوان یک اثر هنری چشم‌نواز معرفی شده است.

در اختتامیه تردیدهایی در مورد اصالت قالی هخامنشی از دیدگاه دانشمندان وجود دارد. با این حال توصیفات دقیق از جزئیات فرش و مقایسه آن با آثار هنری دیگر از دوران‌های مختلف نشان‌ دهنده تأثیرات مختلف فرهنگی در بافت این قطعه هنری است.