پاورپوینت محراب مهرابه یا محراب که در معماری مساجد جایگاه تعریف شده ای دارد، مانند هر عنصر معماری دیگر، سرگذشتی طولانی را پشت سرگذاشته و در مورد سرچشمه پیدایش آن نظریات مختلفی مطرح است به طوری که برخی آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می دهند وبرخی دیگر آن را فقط مختص معماری اسلامی می دانند.
فرم مهراب در مساجد، عبارت است از فرورفتگی طاقچه مانندی در دیوار که سمت قبله یا مکه را نشان می دهد. در حقیقت محراب در حکم یک جهت نما عمل می کند.
اما سابقه این فرم معماری، یعنی فرورفتگی طاقچه مانندی که جهت نیایش را مشخص کند در آیین ها و ادیان ایرانی پیش از اسلام نیز وجود داشته است. برخی با اشاره به نحوه نگارش کلمه مهرابه آن را مرکب از دو جزء مهر+ پسوند آبه که نشانگر مکان است(آبه به معنی جای گود است.) و در کلماتی مانند سردابه و گرمابه نیز به کار رفته می دانند و بنابراین معتقدند، مهرابه نشانه ای است که از آیین های مهرپرستی به یادگار مانده و بعدها چون به کار مسلمانان برای نشان دادن قبله می آمده آن را در معماری مسجد نیز به کار برده اند. اما برخی دیگر با این نظریه مخالف هستند و محراب را کلمه ای عربی و از ریشه حرب دانسته و به معنی جایگاه جنگ و نبرد مومن با شیطان یا نبرد با نفس اماره قلمداد کرده اند.
اما آن چه مسلم است، در بسیاری از آیین های دیگر نیز این فرم معماری با تغییرات یا اختلافاتی به کار می رفته یا هنوز می رود.
مهرابه در آیین میترا
در آیین مهر، مهرابه ها محل برگزاری آیین های مربوط به مهر یا میترا بوده اند. میترا (یا میثره) یکی از کهن ترین ایزدان و اسطوره های ایرانی و هندی است. تصور بر آن بوده که مهر در یک غار گاو را که به اعتقاد مهرپرستان منشأ بوجود آمدن آفرینش است کشته و از گوشت و خون آن گاو گیاهان وموجودات بوجود آمده‌اند پس به همین دلیل اعمال و مناسک خود را که از مهم‌ترین آنها قربانی کردن گاو بود در غار انجام می‌دادند.
همچنین او نماد خورشید و گرما و ایزد مهر و دوستی ست. آیین مهر علاوه بر گسترش در ایران، در غرب و به ویِژه در سرزمین های امپراتوری روم باستان پیش از مسیحیت و در اوایل ظهور مسیح، رواج فراوان داشته و به همین دلیل مهرابه ها، مجسمه ها و نقش برجسته های فراوانی از میترا در اروپا وجود دارند.
اکثر نیایشگاه های میترا در اروپا نیز سردابه های غار مانندی است که نقش برجسته میترا در طاقچه یا مهرابه ی انتهایی آن قرار داشته است. دلیل این امر آن است که بنابر اسطوره ها، مهر یا میترا در غار به دنیا آمده است و مهرابه با سقف قوس دارش به نوعی تداعی کننده محل تولد اوست. در برخی مهرابه های میترایی، در اطراف فرورفتگی دیوار آتشدان هایی نیز قرار داشته است. در ایران تعدادی از مکان ها را منسوب به مهر یا میترا می دانند ولی باید گفت برخلاف نمونه های موجود در هند یا اروپا در مکان های موسوم به میترا در ایران تندیس، نقش برجسته و یا نقاشی از مهر در حال قربانی کردن وجود ندارد.
مهراب های مسیحی
از مهرابه های آیین میترا که بگذریم، در کلیساهای مسیحی نیز فرم معماری مهراب وجود دارد که البته تفاوت آن با محراب های اسلامی وسعت و همچنین مرتفع بودن آن نسبت به سطح اصلی کلیساست. به مهراب های کلیسا Altar یا مذبح هم گفته می شود.
این فرم که در بازیلیکاهای روم باستان استفاده می شده معمولا محل قرار دادن مجسمه معابد بوده است و بعدها در معماری کلیساها به کار می رود. مهراب در کلیساها علاوه برآن که مکانی است برای انجام آیین های مسیحی، به علت قرار گرفتن آن در محور ورودی، بلافاصه شخص را متوجه خود کرده و جهت حرکت او را در کلیسا مشخص می سازد. در این جا نیز باردیگر به نقش هدایت کننده و جهت دهنده این عنصر معماری توجه شده است.
در آیین یهودیت نیز، اعتقاد برآنست که در معبد اورشلیم جایی که خیمه موسی قرار گرفته بود، مقدس ترین محل معبد به شمار می رفته و از این رو پس از آن و در بازسازی های بعدی، همواره محلی محصور و محفوظ را به آن اختصاص می دادند و نیایش در برابر آن صورت می گرفت
انواع مهرابه
مهرابه‌های غاری
در جاهایی که غار طبیعی وجود داشت از همین غارها برای نیایش استفاده می‌شد.مهرابه هادر بیشتر دوران‌ها به صورت معابد پنهانی بودند. و دور از شهرها و گذرها ساخته می‌شد.
مهرابه‌های زیرزمینی
در جاهایی که غار طبیعی وجود نداشته زمین را به مانند غاری می‌کنده‌اند.مهرابه‌های زیر زمینی در عمق و انتها توسعه زیادی پیدا نکرده بود.
مهرابه‌های روزمینی
در جاهایی که امکان کندن زمین نبوده‌است یا این که آب روان در آن جاری بوده سعی می‌کردند که مهرابه را نزدیک آب روان بسازند.
معماری مهرابه‌ها
در ورودی مهرابه را بیشتر به سمت شرق میساختند. ساختمان مهرابه‌ها از یک ورودی سپس دهلیز درونی که به سه راهرو منتهی می‌شد تشکیل شده‌است. تالار روبرویی بزرگ بوده و تالار اصلی معبد بوده‌است. دو راهرویی که در سمت چپ و راست قرار داشتند تنگتر بوده و سقف آن هم کوتاهتر است. مهراب ،بالای تالار اصلی قرار می‌گرفت و عبارت است از گودی اندکی در دیوارکه نقش مهر(و گاهی مجسمه او) در حال کشتن گاو در آن دیده می‌شد دو مهربان نیز در دو سوی او دیده می‌شدند. در دو طرف تالار اصلی نیمکتهایی سنگی قرار می‌دادند.
روشنی مهرابه از روزنه‌های کوچک سقف و یا پنجره‌های باریک تامین می‌شد، به طوری که فضای مهرابه تقریباً تاریک بود. و این برای آن بود که حالت اصلی غار حفظ شود. مهرابه‌ها را کوچک میساختند به طوری که مهریان تنگ در کنار هم قرار گیرند. دیواره‌های مهرابه‌های اروپا از نقاشیهای دیواری آیین مهر پر است.
مهرابه های بازمانده
در اروپا بیشتر مهرابه‌هایی که مخفی نبودند به کلیسا تبدیل شدند یا در واقع روی بقایای آنها کلیسا ساخته شد. در ایران نیز بسیاری از مهرابه‌ها به کلیسا، مسجد، آتشکده، امامزاده، خانقاه، قدمگاه و… تبدیل شده‌اند.
محراب از نظر لغوی
محراب از حرب ، بر وزن مفعال ، اسم آلت است برای مبالغه . جای نماز را محراب می خوانند که آن جایگاه کار زار شیطان است محراب مکان ترسناکی است همانند لانه و پناهگاه شیر.
برخی گفته اند محراب را به این خاطر محراب می گویند که درآن جا محاربه و جنگ شیطان و هوای نفس باعقل است ونیز چون آدمی باید در چنان جایی خود را از شغل های دنیوی وتفرقه خواطر دور سازد لذا به آن محراب می گویند . پس محراب یعنی جنگ گاه و به معنی مرد بسیار جنگاور و دلیر به صورت مبالغه نیز به کار رفته است . محراب بالکسر فارسی : نوعی ازشمشیر است.
برخی دیگر گفته اند در اصل معنای آن «محراب البیت » یعنی مجلس بوده ، پس به این مناسبت ، به صدر مسجد هم «محراب »گفته اند . بعضی دیگر گفته اند : محراب صدرخانه و شریفترین مکان خانه است ، جمعش محاریب و نیز به معنی اتاق است.
قبله و محراب مسجد نیز صدر آن و بهترین محل آن است و محرابهای بنی اسرائیل مسجدهایشان می باشدکه در آن می نشینند
« محراب » مکانی است که مخصوص عبادت باشد چه در مسجد و چه در خانه
محراب در قرآن و تفاسیر
در قرآن مجید چهار مورد کلمة محراب به معنی منزلگاه و صومعه آمده است و یک مورد به صورت محاریب آمده است.
به باور برخی لغت شناسان گاهی در قرآن از محراب برای اشاره به مسجد استفاده شده است: «فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْراب…»؛ یعنی از مسجد به سمت قومش خارج شد.
تاریخچه محراب
معنی لغوی محراب بررسی شد پی می گیریم که محراب از چه زمانی و با چه شکلی و هیأتی به عنوان یک نماد مقدس و نشانه و قبله نمای مسجد و در چه مکانی معمول گردید.
ابن بطوطه ایجاد محراب را در مسجد مدینه به دورة عثمان نسبت می دهد و می گوید : در دورة عثمان باز هم بر مساحت مسجد افزوده شد عثمان در تعمیر مسجد جدی و امر نمود… سقف آن را از چوب ساج پوشانده محرابی هم برای مسجد ترتیب دادند ، لا کن برخی گفته اند اولین محراب رادر اسلام مروان بنا کرد وبرخی دیگر این ابتکار را به عمر بن عبدالعزیز نسبت داده اند.
سمهودی نیز محراب مسجد مدینه را به عمر بن عبدالعزیز نسبت می دهد . و می گوید : « مسجد شریف نبوی دوران پیامبر (ص) ودر عهد خلفاء بعد از او محرابی نداشت و اولین کسی که محراب را احداث نمود عمر بن عبدالعزیز بود.
علامة مجلسی معتقد است که طبق اخبار و دلایل و قراین ، معلوم شده که محراب مسجد النبی (ص) در مدینه نیز نسبت به آنچه که در زمان پیامبر بوده تغییر یافته است .در بارة محراب مسجد کوفه که از اولین مساجد ساخته شده در خارج از شبه جزیره عربستان می باشد ودر تاریخ ، دارای اهمیت بسیاری است اختلاف نظر وجود دارد که آیا ازهمان ابتدا یا در سالهای بعد دارای محراب شده است.
احتمال می رود که ساختن محراب در مسجد کوفه قبل از محراب مسجد مدینه باشد . زیرا آنجا سرزمینی بود که قبل از اسلام مذهب زرتشت حاکمیت داشت و در معابد زرتشت آتشگاه مکان مقدسی بود که هنگام دعا و نیایش به گرد آن جمع می شدند. با توجه به اینکه مسلمانان هنگام فتح هر سر زمین معابـد دین قدیـمی آنها را با تغیـیراتی تبدیل به مسجـد می کردند ، آتشـدان آتشـکده ها و قربانگاه مسیحی رااز بین می بردند وبه جای آن محرابی در دیوار قبله می ساختند تا هم جهت قبله وکعبه مشخص شودو هم هنگام دعا و نماز روی بدان بایستند . به همین مناسبت بعید نیست که مسلمانان در مسجد نوبنیاد از ابتدا محراب قبله نما ایجاد می نمودند . آندره گدار باستان شناس معروف فرانسوی معتقد است مساجدی که در ایران ساخته می شد از همان ابتدا دارای محراب بودند . از همان اوایل تسلط مسلمین بر ایران ، اهالی مغرب ایران ، مساجدی برای خود ساختند . این مساجد همان ساختمان معابد ساسانی بود که ظاهراً آن را به صورت دیگری آراستند.
فهرست مطالب
مهرابه
مهرابه در آیین میترا
مهراب های مسیحی
انواع مهرابه
معماری مهرابه‌ها
مهرابه‌های بازمانده
محراب از نظر لغوی
محراب در قرآن و تفاسیر
تاریخچة محراب
سیر تاریخی محراب
محراب در عهد خلفای راشدین
محراب در عهد امویان
«معاویه ومقصوره»
تحول محراب در عصر فاطمیان
محراب در عهد سلاجقه
معماری محراب