تاریخ شهر و شهرسازی در ایران نمایانگر تحولات فراگیر در ساختارهای شهری و توسعه شهرسازی از دوران باستان تا امپراتوری‌های مختلف مانند ساسانیان، سلجوقیان، و خوارزمشاهیان تا دوران معاصر است. این تاریخچه شامل عناصری چون معماری مذهبی، میراث فرهنگی، تاثیرات فرهنگی و اقتصادی بر تشکیل و تغییر شهرها می‌شود.
مقدمه
ورود اسلام به ایران و فتح شهرها با اداره آنها توسط حاکمان مسلمان، یک تغییر بزرگ در جهان‌بینی و ذهنیت مردم نسبت به فرد و اجتماع به وجود آورد. این افکاری که اعتقاد به برابری انسان‌ها دارند و اعتقاد به اینکه واقعیتی که در نزد خداوند اهمیت دارد تقواست، روابط جدیدی بین گروه‌های اجتماعی ایجاد می‌کنند.
سبب تغییرات مهمی در زندگی شهری می‌شود. در دوره‌های اولیه ظهور اسلام در ایران، شهر به عنوان “محیطی که طبقات برگزیده در آن حاکمند و مردم عامی در کنار آن زندگی می‌کنند” مورد در نظر گرفته می‌شد. اما اکنون شهر به عنوان “مکانی برای زیست برادران برابر، جایی که عزت انسان‌ها نه از طبقه‌بندی اجتماعی ذاتی بلکه از اختیارات ایشان نشات می‌گیرد” تعبیر می‌شود و عدالت در نظام فضایی شهر به وضوح دیده می‌شود.
یکی از نمادهای اصلی در این تغییرات، مجموعه‌های نیمه مستقل و عمومی جدیدی هستند که شامل مسجد جامع، بازار، میدان، و محله‌هایی با ارتقاء یکسان نیستند. این اجزاء از سازمان فضایی شهر، نمایانگر تغییرات عمده‌ای در جامعه‌ای هستند که به دنبال عدالت اجتماعی و برابری انسان‌ها جستجو کرده‌اند.
قرون اولیه
در این مرحله، به دلیل تأثیرات باقی‌مانده از نظام شهرنشینی دوران ساسانی، اصول قبلی که در ذهنیت این نظام جاری بوده‌اند، همچنان ادامه دارند. الگوی شهرسازی در این مرحله به دو نوع تبدیل می‌شود:
1- شهرهای نوساز: این شهرها نمایانگر قدرت و وحدت سیاسی امپراتوری اسلامی هستند، مانند شهر ابتدایی بغداد که به دستور منصور خلیفه عباسی بنا شده است.
2- شهرهایی که با ایجاد مساجد و ساختمان‌های جدید، جذابیت و الگوی اسلامی را به خود می‌گیرند، مثل شهرهای اصفهان و ری.
در این دوره، ارثی از نظام شهرنشینی ساسانی وجود دارد که تأثیرات آن در الگوی شهرسازی و نظریه‌های مربوط به آن همچنان قابل تشخیص است.
قرون میانی
در این دوره، همراه با آرامش سیاسی و رونق اقتصادی، هنر ایرانی در زمینه معماری و ساختمان‌سازی گل می‌کند و عناصر اصلی زیبایی‌شناسی شهری را به وجود می‌آورد. در دوران حکومت غازان خان، الجاتیو و ابوسعید، شهرسازی با شیوه‌های نوین جا افتاده و شهرهایی همچون مراغه، تبریز و سلطانیه بازسازی و یا احداث می‌شوند. در این دوره، شهرهایی مانند سمرقند، بخارا و هرات به اهمیت ویژه‌ای دست می‌یابند و یکی از نمونه‌های بارز در زمینه تدوین مباحث مدرن برنامه‌ریزی شهری، با نام ترمه به ذهن می‌آید.
قرون متاخر
در این مرحله، یک نقطه عطف دیگر در تاریخ شهرسازی و شهرنشینی ایران رخ می‌دهد. این تغییرات اصلی ساختار شهرهای ایران را تغییر می‌دهند. این تغییرات شامل گسترش شبکه‌های ارتباطی، ایجاد فضاهای عمومی متمایز از اماکن مذهبی، و طراحی زیبا از نظر معماری می‌شود. همچنین، شهرنشینی رونق پیدا می‌کند و عناصر اساسی شهری چون میدان و خیابان، بازارها و کاروانسراهای شهری احداث می‌شوند. اوج این تغییرات در دوران حکومت صفوی، به ویژه زمان سلطنت شاه عباس اول است. این مکتب جدید، الهام گرفته از آرمان‌های صفویه، به تطبیق دقیق و واضحی از تصویر مطلوب شهرها می‌پردازد. با انقراض حکومت صفویه، فعالیت‌های شهرسازی کاهش می‌یابد و حکومت‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه توانایی تأثیرگذاری بر نظام شهرسازی ایران را ندارند. در دوران قاجاریه با انتقال پایتخت به تهران، فعالیت‌های محدودی در زمینه احداث میادین (مانند سبزه میدان و توپخانه) انجام می‌شود که در مقایسه با فعالیت‌های بزرگ شهرسازی دوران صفویه، آنچنان چشمگیر نیست.
انواع سبکهای به وجود آمده بعد از اسلام:
قرن 1 تا 4 هجری: سبک خراسانی (دیلمیان).
قرن 4 تا 7 هجری: سبک رازی (سلجوقیان، خوارزمشاهیان تا حمله مغول).
قرن 7 تا 11 هجری: سبک آذری (ایلخانیان تا ترکمانان).
اواسط قرن 11 تا 13 هجری: مکتب اصفهان (صفوی تا اواسط قاجار).
این انواع سبکهای معماری نمایانگر تاریخی مختلف در ایران هستند و هر کدام از آنها ویژگی‌ها و الهام‌گرایی‌های معماری خاص خود را دارند.
سبک خراسانی
در دوره اول تا چهارم هجری قمری، که با حکومت سامانیان در خراسان همپوشانی داشت، انقلاب‌های گوناگون در حوزه‌های علمی، ادبی، آموزشی، مذهبی، و تصوف به دلیل عواملی چون از بین رفتن نظام کاستی، تلاقی فرهنگ‌های مختلف، اجازه آزادی بیان و آزادی اندیشه از سوی حکومت، و تولید قابل توجه کاغذ در چین، رشد و توسعه یافت. در این دوره، سبک خراسانی نیز در زمینه‌های مختلف از جمله شهرسازی ظهور یافت.
شهرسازی سبک خراسانی
در دوران دولت سامانی، سازمان‌دهی شهر به طرزی کاملاً متفاوت از وضعیت قبلی خود تغییر یافت. به دلیل وجود امنیت نسبی، شهر به طور قابل ملاحظه‌ای گسترش یافت و دیوارهای شارستان که نمایانگر نظام کاستی بودند، فرو ریخته و الگوی جدیدی در طراحی شهری ظهور کرد. دو مسیر اصلی در جهات چهارگانه و یک میدان مرکزی با یکدیگر تقاطع داشتند و در اطراف آن به جزئیات مهمی از شهر از جمله دیوانها و جوامع شهری پیدا می‌شد. بازار هم در حرکت خود به سوی دروازه‌های شهر، محلات متفاوتی را به وجود آورد که این وضعیت تا قرن چهاردهم هجری قمری حفظ شد. کشاورزی، تجارت و صنعت به طور تدریجی در این شهرها به یکدیگر مخلوط می‌شدند و شهرها همچنان جمعیت شهر اصلی را در خود جای داده و روستاهای اطراف را هم دربرمی‌گرفتند. یکی از جوانب مهم در شهرسازی سبک خراسانی، انسجام درونی فضاهای شهری بود که با توجه به نظم آب‌رسانی، سیستم مسیریابی، مراکز محلات، میدان‌ها و میادین به وجود می‌آمد.
معماری در این دوره
یکی از ویژگی‌های ممتاز این دوره معماری، کاهش ارتفاع ساختمان‌ها بود. سعی می‌شد که گنبدها به اندازه‌ای کوتاه باشند که ارتفاع بناها کاهش پیدا کند، و اغلب درگاه‌ها به اندازه‌ای کوتاه ساخته می‌شد که ورودی به طوری بود که انسان مجبور به خم شدن می‌شد.
در آن دوره، تزئینات بسیاری از ساختمان‌ها حذف شده بود و ساختمان‌ها به شکل‌های ساده و بی‌پیرایه‌تری ساخته می‌شدند. اغلب مساجد به شیوه پارتی، به شکل‌های شبستانی و چهارطاقی (با ارتفاع کم) ساخته می‌شدند. در ابتدا معمول بود که درب‌های مساجد وجود نداشته باشد و همیشه باز باقی می‌ماند، حتی در مناطق سردسیر نیز درب برای مساجد استفاده نمی‌شد و به جای آن از حصیر بهره می‌برند. اما بعدها، با الهام از معماری ساسانی (پارتی)، مساجد به شکوه و جلال بیشتری ساخته می‌شدند.
یکی از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره، استفاده از مصالح محلی و بومی نظیر خشت خام و پخته با ابعاد دوره پارتی بود. همچنین از مصالحی مانند کاه گل و دیگر مواد موجود در محیط استفاده می‌شد.
ویژگی های سبک خراسانی:
پلان مستطیل شکل
ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
مصالح اولیه خشت خام و آجر
قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناریپ
استفاده از گنبد ( به خاطر ارتفاع زیاد کم تر مصرف می شده است )
استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
فضای شبستانی یا چهل ستونی
مهمترین بناهایی که در حال حاضر در این سبک در دسترس هستند به شرح زیر می باشند :
مسجد جامع فهرج
اصل مسجد جامع اصفهان . ( مسجد اولیه)
اصل مسجد جامع اردستان
اصل مسجد جامع نیریز
مسجد جامع میبد
مسجد جامع نائین
مسجد جامع ابرقو
مسجد تاریخانه دامغان ( تاری در زبان ترکی به معنی خدا است )
سبک رازی
شیوه‌ای در معماری ایرانی وجود دارد که به دوره از سده پنجم تا آغاز سده هفتم (دوران حکومت سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) بازمی‌گردد. این سبک معماری به نام “رازی” شناخته می‌شود و دومین سبک معماری پس از اسلام در ایران است. اوج این سبک در دوره سلجوقیان بوده است. نام این سبک از احداث اولین ساختمان‌ها در شهر ری (که به نام راز معروف است) مشتق می‌شود. یکی از تغییرات مهم در این سبک حذف فضای شبستانی و ستون‌های آن بوده و به جای آن ایوان‌ها و گنبدهایی با پلان چهار ایوانی ایجاد می‌شده است. شیوه رازی تحت تأثیر سبکهای پارسی و پارتی قرار دارد و از شمال ایران آغاز شده و در شهر ری به اوج خود رسیده است، به گونه‌ای که بهترین ساختمان‌های این سبک در این شهر ساخته شده و پس از غارت شهر به دست محمود غزنوی، از بین رفته‌اند.
شهرسازی سبک رازی
در قرن چهارم، تجدید حیات علمی و ادبی در ایران به اوج خود رسید و زمینه‌های آزادی متعددی مانند دین و اندیشه، مفهوم برادری و برابری سازمان فضایی-کالبدی شهرها تحت تأثیر قرار گرفت. در این دوره، شهرهای بزرگی از جمله سیراف، ری، اصفهان، نیشابور، طوس، جرجان و شیراز (که توسط فناگرد خسرو ترویج شد) نام خود را در تاریخ ثبت کردند.
در این مرحله، آزادی‌های اجتماعی به سبب شرایط سیاسی جدید به یک مقیاس گسترده‌تر تطبیق یافت و دولت مالکیت آب و زمین را به دست گرفت. نظام اقتصادی اقطاع و تیولداری، مشابه دوران ساسانیان، به جریان آمد. دولت حاضر و امنیت فراهم شده برای تولید و تبادل تجاری منجر به رشد شهرنشینی و شهرسازی شد. شار بزرگ و گسترده به عنوان سازمان اجتماعی-دینی ایجاد شد و مناطق مختلف شهر در رقابت با یکدیگر، همچون دوران ساسانی، رشد کرد.
البته این رقابت بر اساس تفاوت‌های دینی، مذهبی، قومی و نژادی بود. سازمان فضایی شهر در این دوره شامل میدان اصلی و بزرگ بود که اغلب در وسط شهر قرار داشت و در اطراف آن کاخ‌ها، دیوانها، جوامع و گاهی بیمارستان‌ها واقع می‌شدند. بازار اصلی نیز به این میدان متصل بود و خیابان‌های فرعی از آن گسترش می‌یافتند. مدارس و مساجد در مسیر معابر و گذرهای اصلی قرار می‌گرفتند و هر محله دسترسی به مساجد، مدارس، حمام‌ها، بازارچه‌ها و گورستان‌های خود را داشت و تمام مجموعه شهری در داخل دیوارهای قوی قرار می‌گرفت.
فهرست مطالب
مقدمه
دوران پس از اسلام
قرون ها
انواع سبک های به وجود آمده بعد از اسلام