تاج محل کاخی با شکوه و تاریخی در هند مرکزی است که به عنوان یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری اسلامی شناخته می شود. این بنا در شهر آگرا واقع شده و در سال 1632 میلادی توسط شاه جهان برای یادبود همسر ساخته شد.
ادوین آرنولد شاعر انگلیسی، در توصیف تاج محل می نویسد این ساختمان به مانند دیگر بناها، صرفا یک کار معماری نیست، بلکه روی سنگ های زنده آن اشتیاق و علاقه شدید عاشقانه یک امپراتور حک شده است.
رابیند رانات تاگور، شاعر و اندیشمند بنگالی هند این بنا را قطره اشکی بر رخسار تاریخ نامیده است .
و جهانیان تاج محل را به عنوان یکی از هفت عجایب دنیا شناخته اند.
معرفی تاج محل
ساخت: به سال 1040ه.ق. تا 1057 ه.ق.
معمار: استاد عیسی و یا ملا مرشد شیرازی
تاج محل در دوران مغول و با بهره‌گیری از موتیفهای سنتی و عناصر معماری اسلامی مورد استفاده در مساجد ساخته شده است.
پلان مرکزی یک تمهید خاص و قابل قبول را به وجود می‌آورد. در ادامه حیاط مرکزی،گنبد،قوسها و سردرهای تزئین شده، معماری متشکل از فرم، فضا، نور و تزئینات را به وجود می‌آورد که قصد دارد با پدیدآوردن نمادهای مقتدرانه و صحیح، یک ساختمان دارای معانی فرهنگی را پدید آورد.
این بنا در کنار رود آگرا بر پا شده است . استقرار مزار در کنار رودخانه موجب شد که عمارت مزار از نواحی واقع در آن سوی رودخانه یا از سوی کسانی که از طریق رودخانه عبور می‌کردند، به خوبی قابل مشاهده باشد.
افزون بر این،اهمیت عمارت مزار از لحاظ بصری برای بازدیدکنندگان و زائران بیشتر نیز شد، زیرا جلوخان و دروازة ورودی باغ در امتداد محور طولی مجموعه و در سوی دیگر باغ قرار داشت، و استقرار مزار در سوی دیگر باغ و در امتداد همان محور نه تنها از اهمیت و شکوه بنا نمی‌کاهد، بلکه طولانی‌تر شدن مسیر و زمان دسترسی به آن و نقاط دید بیشتر در طی زمان طولانی‌تر تا هنگام رسیدن به آن بر اهمیت بنا افزوده است.
دو عمارت مسجد و مهمانخانه در دوسوی مزار(مسجد در جبهة غربی و مهمانخانه در جبهة شرقی مزار)به گونه‌ای طراحی و ساخته شده است که جهت نمای اصلی آنها به سمت عمارت مزار قرار گرفته است. در طراحی این دو عمارت، یکی از ابداعات بسیار خاص در معماری دوران اسلامی روی داده است.
معمار تاج محل برای تأکید بسیار بر اصل تقارن و به منظور افزایش اهمیت عمارت مزار و ایجاد پیوند بصری استوار و طراحانه بین عمارت مزار و دو عمارت مزبور، از نقشه‌ای کاملا واحد و یکسان برای این دو بنا که کارکردهای متفاوتی داشتند، استفاده کرده است و شاید بتوان اظهار داشت که چنین اقدامی در تاریخ معماری دوران اسلامی بی‌نظیر یا حداقل بسیار کم‌نظیر است، به ویژه آنکه نه تنها نقشة این دو بنا، بلکه نماها و ترکیب حجمی آنها نیز همانند است و تنها اقدام ظریفی که معمار تاج محل برای تمایز بین آنها صورت داده، این است که شکل محراب و جای نماز را در دیوار و صحن مسجد ایجاد کرده است.
توجه به این نکته لازم است که نقشه و ترکیب حجمی مسجد که سه گنبدخانه فضای اصلی آن را شکل داده و گنبد مرکزی از دو گنبد دیگر بزرگتر و برجسته‌تر است، از الگوی خاص مساجد گورکانی تأثیر پذیرفته و می‌توان اظهار داشت که در طراحی مهمانخانه از شکل مسجد پیروی شده است. به هرصورت طراحی این دو فضا را می‌توان اوج توجه به اصل تقارن در معماری به شمار آورد.
نمای مقبره، که از تعدادی پیشطاق که در کنار تعدادی فضای تورفته در دو طبقه تشکیل شده است، مقبرة مکعبی شکل از نوع دهلی را با خصوصیات دکانی(نیمرخ پیازی شکل گنبد)به شکل بی مانندی از لحاظ هماهنگی و زیبائی رسانید. تناسبات متعادل آن به وسیلة نمای زینت یافته با ساختار آجری، متعالی شده است: خاتمکاری مرمر سفید با سنگ ترصیع ضمن انعکاس دگرگونیهای جوی، تجلی اسطوره‌ای و افسانه‌ای ساختمان را افزایش داده است.
کاربرد نقشة معمول در معماری مسکونی گورکانی برای محوطة یک مقبره نشان می‌دهد که هدف این بوده است که نمونة زمینی یکی از خانه‌های واقع در باغ‌های بهشتی عرضه و ارائه شود، شاید بتوان اظهار داشت که توجه به بهشت و توصیفی که از آن شده است در پیدایش این نوع مزار مؤثر بوده است و به این ترتیب می‌توان آن را بازتاب خواستة افراد برای رفتن به بهشت دانست.
تاریخچه باغ
ممتاز محل 21 ساله بود که همسر مورد دلخواه شاه جهان شد و در هنگام تولد فرزندش، مرد. شاه به دلیل شدت علاقه به همسرش تصمیم گرفت که مقبره ای را به خاطر او بسازد. تاج محل به مدت 17سال و با 20000 کارگر و بنّا و سنگ تراش با استفاده از سنگ مرمر سفید، ماسه سنگ و سنگ های قیمتی آورده شده از مکان های دور ساخته شد.
کارکردی
باغ مزارها برای بزرگداشت رجال مذهبی و افراد مهم اجتماعی
در مزارها، دید از محوطه به بنا اهمیت دارد .
کالبدی
همجواری مزار با یک باغ و قرارگیری مزار در محلی از مجموعه از لحاظ بصری، بیشترین اهمیت و شکوه را داشته است
بازدید برای مردم آزاد است.
طراحی و سازماندهی موقعیت چهار عرصه واقع در مجموعه تاج محل شامل چهارسو بازار، کاروانسرا، جلوخان، باغ و سکوی مزار
جهان مادی (دنیا) مثل (کاروانسرا، بازار)
فضای واسط و برزخ گونه مثل (میدان جلوخان )
نمادی از بهشت موعود مثل( فضای باغ )
فرهنگی
- تجلیل و تقدیس از افراد برای آنها مقبره و مزار ساخته می شود.
- پدیده مهم اجتماعی ای است که با حضور مسلمانان به آن سرزمین آمد
محیطی و جغرافیایی
- همجواری با رودخانه جمنا و قرارگیری بنا در منتهی الیه محوطه باغ.
- قابل مشاهده بودن بنای مزار از جبهه دیگر رودخانه.
- استقرار بنا در راستای محور اصلی باغ و قرارگیری دروازه ورودی باغ در راستای همان محور
معرفی پلان
این باغ دارای شکلی مستطیلی می باشد که در راستای محور شمالی- جنوبی در کناره رودخانه جمنا قرار گرفته است. ابعاد باغ 579 متر طول و 304 متر عرض دارد.
این باغ در سه بخش مجزا شده است.
- محدوده ورودی باغ
- باغ مرکزی
- صفه ای به ارتفاع 7/6 متر که مزار روی آن قرار گرفته
نحوه ارتباط بنا با شبکه شهر
مجموعه تاج محل توسط نوعی فضای شهری به نام جلوخان که نوعی میدان مستطیل شکل است و به وسیله ی دروازه ی ورودی با محیط شهری همجوار خود ارتباط برقرار میکند این میدان که در گذشته دارای 28 حجره در اضلاع 4گانه ی خود بوده است نوعی فضای با شکوه است که گردشکران را برای ورود به باغ آماده می کند.
هندسه ی خلق فضا و انتظام
1.به کارگیری و استفاده از اشکال رایج هندسی همچون دایره-مربع-8ضلعی و… جهت طراحی پلان-خلق فضا و رسیدن به نظم تعادل و تقارن
2.به کارگیری پلان مشترک برای مسجد و مهمانسرا علی رغم تفاوت کاربری
فضاهای توزیع کننده
به نوعی فضای خانه مربعی و نشیمن این وظیفه را دارند
فضاهای هدایت کننده ی بنا
فضاهای اصلی بنا(مقبره)توسط 4راهرو(مفصل) اصلی و 4مفصل فرعی به مربع خانه ها-پیش طاقها و اتاق های هشت ضلعی(مثمن) متصل می شود.و هر فضای مثمن نیز توسط چهار مفصل به خارج بنا راه پیدا می کند.
سلسله مراتب فضایی
در معماری تاج محل سلسله مراتب فضایی مناسبی وجود دارد به طوری که ضمن تقسیم بندی کل مجموعه به 4 عرصه ی تجاری(چهارسو بازار) انتقالی و روابط بهشت گونه ی باغ و عرصه ی نهایی(مقبره) سعی شده است که ترتیب ورود افراد به هر قسمت با اهمیت معنوی و دینی و مناسب باشد و بنابراین سلسله مراتبی را از دنیوی ترین عنصر (بازار) به اخروی ترین آن(مقبره)خواهیم داشت همچنین می توان به استفاده از رنگ برای بیان سلسله مراتب اشاره کرد . در این مجموعه بنای مرکزی به رنگ سفید و دو ساختمان جانبی قرمز رنگ هستند. به طور کلی استفاده از دو رنگ از ویژگیهای معماری مغول است.
در آن زمان رنگ سفید به« برهمن» ها و رنگ قرمز به « جنگجو » ها که در ردۀ پایین تری بودند تعلق داشت.
عناصر تشکیل دهنده باغ تاج محل
دروازه ورودی باغ
در این باغ دو نوع دروازه ورودی وجود دارد:
ورودی از سمت رودخانه، خاص شاه جهان و نزدیکانش که از قلعه با قایق به طرف آرامگاه حرکت می کردند.
مجموعه ورودی در جنوب مجموعه که به شکل دروازه برای بازدیدکنندگان طراحی شده است.
عرض دروازه 45 متر و ارتفاع آن 30 متر می باشد.
ساخته شده با سنگ سرخ با قوس بلندی در وسط با برج های هشت ضلعی در دو طرف بنا
باغ مرکزی
شکل باغ مربع کامل به ابعاد 304 در 304
باغ، توسط نهرهای آب به 4 بخش تقسیم شده است.
قرارگیری نهری پهن در راستای آکس اصلی باغ – مسیر سنگفرش در کنار نهر– ردیف درختان سرو باریک و به رنگ سبز تیره – وجود فواره های ردیفی باعث ایجاد پرسپکتیو بسیار قوی به سمت مقبره شده است.
این باغ از سه طرف محصور بوده و از سمت چهارم به رودخانه باز است.
وجود حوض مرمرین برجسته در میان آکس اصلی باغ که مزار در داخل آن انعکاس پیدا کرده
صفّه و مزار
مزار بر روی دو سکو (صفه) به ارتفاع 7/6 متر قرار گرفته است.
سکوی مربع شکل اول 9216 متر مربع می باشد.
آکس اصلی باغ در راستای ساختمان مزار قرار گرفته است.
در سمت غرب ساختمان مزار، مسجد و در شرق آن مهمانپذیر قرار گرفته است.
اصول طراحی باغ
سلسله مراتب :
- قرارگیری مزار روی دو سکو
- مرتفع تر بودن بنای مزار از دو بنای دیگر
- استفاده از سنگ سفید برای مزار و سنگ قرمز برای سکوها
- بزرگتر بودن اندازه گنبد مزار نسبت به گنبدهای اطراف
اصل تقارن
- محور تقارن طولی
- محور تقارن متقاطع در هر عرصه
- هم محور تقارن طولی و هم محور تقارن متقاطع در هر یک از بخش های کوچکتر باغ نیز دیده می شود.
- رعایت اصل تقارن در ساختمان مزار و تلاقی آن در یک نقطه مرکزی
- دارای اشکال مربع و مستطیل در ساختار پلان
- کاربرد اصل تقارن در نماها
اصل مرکزیت
- در هر عرصه یک مرکز مستقل به خود دارد.
- طرح ها شامل (مرکزی درونگرا) است.
- هر یک از عرصه ها، یک فضای مرکزی خاص خود را می باشند.
اصل تکرار و موزون
در طراحی نقشه و نمای هر جبهه از بنا به سبب ضرورت، وجود شمار فراوانی از یک نوع فضا، طبق اصل تکرار موزون یا ریتم استفاده شده است.
- ایجاد راسته بازار و کاروانسراهای واقع در چهارسو.
- وجود فواره ها در محور اصلی باغ.
- حجره ها در هر یک از بدنه های بنا.
چگونگی کاربرد عددهای نمادین
در طراحی مجموعه ها و فضاهای آیینی از برخی انواع نماد پردازی وبه خصوص نماد پردازی عددی استفاده می شده است. شاید بتوان بیان کرد که تاج محل در بین همه مجموعه های آرامگاهی باقی مانده درجهان اسلام از جنبه نماد پردازی عددی در طراحی آن، جنبه ای ویژه دارد و از این لحاظ بی نظیر است. می توان بیان کرد که کمابیش همه طرح های چهارتایی مهم در طراحی آن مورد استفاده قرار گرفته است
فهرست مطالب
معرفی تاج محل
تاریخچه باغ
اهداف طراحی مجموعه
عناصر تشکیل دهنده باغ تاج محل
اصول طراحی باغ
چگونگی کاربرد عددهای نمادین
طرحهای گیاهی
کنده‌کاری بر سنگ
گنبد