معماری اسلامی و نیکلای مارکوف
نیکلای مارکف درسال ۱۸۸۲ در تفلیس به دنیا آمد تحصیلات متوسط را در تفلیس گذراند او تحصیلات عالی خود را در دانشگاه سنت پترزبورگ در دو رشته معماری و زبان فارسی گذراند. دانشگاه سنت پترزبورگ یکی از مراکز شرق شناسی در روسیه به شمار می رفت که زبان ها ،و تاریخ مشرق زمین از مواد و رشته های تحصیلی آن محسوب می شدند.
اوج فعالیت های ساخت در ایران درسال های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ برساختمان های عمومی و خدماتی از قبیل واحدهای آموزشی ،اداری، حکومتی ،نظامی ، وفضاهای شهری ازقبیل باغِ ملی ، میدان مجموعه های اداری ،وخیابان متمرکز است. دراین دوره عملکردهای نوینی مطرح می شوند که قبلاً در ایران سابقه نداشتند.
در تجارت معماری ایران امکانات محدودی به منظور جوابگویی به این نیازها وجود داشت که به راحتی با روش ها والگوهای غیرمحلی ازقبیل معماری کلاسیک قابل جبران بود. به این ترتیب نیاز به عملکردهای نوین، راه حل های آزمایش شده درتجارب جهانی را به دلیل غیبت راه حل های داخلی در طرح ساختمان های این مراکز مطرح کرد واشاعه داد.
معماری آرت دکو ازسبک مدرن وحتی آینده نگر گرفته تا سبک های تاریخی اروپا وروش های معماری باستانی مایاها و… را مورد استفاده قرارداده است. گزینش آزادانه دراین روش امکان استفاده ازآن را در ایجاد معماری هماهنگ با فرهنگ های مختلف فراهم کرده است. همین ویژگی توانسته آن را دراقصی نقاط جهان توسعه دهد و شخصیت های محلی را درترکیب با معماری تاریخی کشورهای اروپایی یکجا ارائه نماید. ارائه تعریف های دقیق تر از این شیوه در سال ۱۹۲۵ (۱۳۰۴ ش) درنمایشگاه پاریس ومقارن آن با ساخت مدرسه البرز، دربررسی معماری مارکف بسیار قابل توجه است.
بررسی آثار معماری نیکلای مارکف
مدرسه البرز اولین کار موثر وشناخته شده معمار است که گرایش اورا در استفاده ازمراجع دوره اسلامی وصفوی مطرح می کند ونماینده جهشی درمعماری این دوره است.
درطرح بناهای مارکف تداومی دراستفاده ازفن آوری های موجود ودردسترس مشاهده می شود. آجر وکاشی ،دیوارهای باربر و….. ازآن قبیل اند. درکنار این جریان ،روش های جایگزین درنقش کاشی وآجرتراش وحتی روش های فنی درساخت قوس های تیز،برگرفته ازتجارب مرمت آثار باستانی ،درساخت بناهای او کاربرد گسترده ای دارند.
استفاده ازفن آوری نوین درمقایسه با سایر فعالیت های ساختمانی این دوره ازقبیل پل سازی وراه آهن ،درکارهای مارکف کمرنگ تر است. درکارهای او فن آوری های محلی ارجح هستند. با این وجود وبه خصوص درساخت سالن های تولید کارخانجات ،استفاده ازمقاطع آهن واتصالات پیچ ومهره ای وکف های سبک قابل توجه اند.
نیکلای مارکف درطول دودهه اول قرن ازمعدود معماران پیشگام محسوب می شود که توانسته شیوه های اصیل معماری دوره صفوی را درترکیب های متناسب وموزون با نیازهای طراحی موسسات تمدنی جدید هماهنگ سازد. علاقه اوبه سرزمین ایران ،استفاده او از گرایش های معماری آرات دکو درشرایط روز وهماهنگی آن با جریانات بین المللی ،امکان رشد واشاعه روش کاراو را فراهم آورد.
مراجع معماری دوره اسلامی و صفوی
مارکف از جمله معمارانی است که توانسته با گرایش به معماری دوره اسلامی وصفوی ،بناهایی با شخصیت های مستقل طراحی کند. روش های شخصی اودر به کارگیری این شیوه عمدتاً درمراکز آموزشی ازقبیل مدارس ابتدایی تا عالی تبلور یافته است. عملکرد نوین این مرکز احتیاج به نقشه ای خطی داشت.
دراین رابطه استفاده ازهندسه کلاسیک به لحاظ وجود مشترکاتی با هندسه معماری دوره اسلامی وصفوی ازقبیل تقارن ،ریتم ومحوربندی راه حل مناسبی بود. بناهای آموزشی مارکف درهندسه وترکیب حجمی وهمچنین درنحوه ارتباط با فضای پیرامونی درزمره آثار کلاسیک محسوب می شوند.
استفاده مارک ازمعماری دوره صفوی درعناصر وجزییات بنا است. درمدرسه البرز ودارالمعلمین عالی ،او مستقیماً ازایوان با تزیینات مقرنس وطاق های تیز همراه با لچکی های کاشی درورودی اصلی استفاده کرده است.
درطرح های او بازشوها با قوس ایرانی طراحی شده اند واستفاده ازکاشی وتزیینات آجری درآن ها کاربرد گسترده ای دارد. مراجع مارکف دراین گروه منحصر به دوره اسلامی وصفوی نیست واو با حفظ محوریت آن ها گزینش هایی ثانوی ازمراجع تاریخی اروپا ومراجع باستانی ایرانی دارد. درمدرسه عالی فلاحت ودانشسرای مقدماتی به عنوان نمونه آثار معمارکه رجعت کمتری به دوره اسلامی دارند، همچنان نقش کاشی ازتزیینات اصلی بنا به شمارمی رود.
مراجع تاریخی اروپا
مارکف درطرح بناهای اداری وعمومی عمدتاً متوجه مراجع تاریخی اروپاست. بناهای او دربرخی موارد با حذف چند جزء که به صورت استثناء به کاررفته اند، می توانند درزمره آرت دکو بین المللی محسوب ودرهرنقطه دیگری ازجهان ساخته شوند.
بناهای اداری مارکف احساسی ازوقار، تسلط، والقای حاکمیت دارند وکاربرد عناصری ازقبیل برج های بلند ،تکرار اجزاء درنما، وترکیب های سه بخشی در جزئیات وهندسه درآن ها معمول بوده است.
مراجع معماری باستانی ایران
مراجع معماری باستانی ایران به عنوان گزینشی ثانوی درکارهای مارکف به چشم می خورد. در آثاری ازاو که گرایش اصلی شان مراجع تاریخی اروپاست ، سهم استفاده ازمراجع باستانی افزایش می یابد، واین به دلیل تشابهات قابل توجه دراصول این دو نوع معماری است. درساختمان پست استفاده از ریاضیات و هندسه در ترکیب بنا وجوه مشترکی بین معماری تاریخی ایران واروپا محسوب می شوند.
درساختمان مدرسه البرز ،با وجود غلبه مراجع دوره صفوی واسلامی، ارجاعاتی به معماری قبل از اسلام وجود دارد وخط ممتدی دراین رابطه ملاحظه می شود. به این ترتیب این بنا می تواند بیان تجسم یافته این اعتقاد باشد که معماری دوره اسلامی درتداوم معماری دوره ساسانی شکل گرفته است. این نظر درهمان دوره متوسط آندره گدار باستان شناس ومعمار فرانسوی مطرح شده است.
بناهای آموزشی
ساختمان های آموزشی، شامل مدارس ابتدایی تا عالی ،ازمهمترین ((موسسات تمدنی جدید)) محسوب می شوند که دردودهه اول قرن حاضر،درگستره وسیع سرزمین ایران ودرمراکزشهری آن ساخته شده اند. دراین دو دهه ((وزارت معارف واوقاف وصنایع مستظرفه)) عهده دارطرح وایجاد مدارس بوده است.
مجموعه ای ازمعماران ایرانی وخارجی تحت نظرآندره گدار، باستان شناس ومعمارفرانسوی ،دربخش طراحی این سازمان گرد هم آمده اند ومارکف نیز نقش موثری دراین مجموعه داشت . او به سرپرستی آندره گدار،درکنارمعمارانی چون ماکسیم سیرو،درطرح وساخت بناهای دانشگاه تهران ،موزه ایران باستان، مدارس مقاطع ابتدایی تا عالی درسراسر کشور ونیز مراکز آموزشی دیگر سازمان های دولتی وغیردولتی فعالیتی موثر است.
ساختمان مدرسه البرز به سفارش هیئتی مذهبی به ریاست دکترجردن ،دانشسرای عالی ،مدرسه عالی فلاحت ،ودبیرستان انوشیروان ازآن جمله اند.
مدارس ومراکز آموزشی درمعماری مارکف نقش وسهمی عمده دارند. ازاین میان تاملی برمدرسه البرز(۱۳۴۰) ،دانشسرای عالی (۱۳۰۷) ، مدرسه عالی فلاحت (۱۳۰۷) ،دانشسرای مقدماتی (۱۳۱۶) درتهران وچند مرکز آموزشی دردیگر نقاط (دبستان های ساری وهمدان –۱۳۱۲ و۱۳۱۳) بیانگر شیوه کار او درطرح مدارس است.
دبیرستان البرز
درسال ۱۳۰۰ باغ امیر نظام که درزاویه جنوب شرقی زمین های سابق قرار داشت ,خریداری شد ودرسال ۱۳۰۳ یک آمریکایی به نام رولستن مخارج ساخت دبیرستان البرز را دراین زمین تقبل کرد؛ یک سال بعد که این بنا آماده شد کلاس ها به آن منتقل گردید. درسال ۱۳۰۸ این موسسه به کالج تبدیل شد. درسال ۱۳۱۲ ,ساختمان دیگری برای شبانه روزی به نام تالار لینکلن ویک ساختمان کوچک جهت بیمارستان ساخته شد. درسال ۱۳۱۹ موسسه فرهنگی وکالج البرز وشبانه روزی آن از آمریکایی ها خریداری وتصرف شد ودراختیار وزارت فرهنگ ایران قرارگرفت.
نای دبیرستان البرز(۱۳۰۴)
حجم کشیده بنا ازتقارن کاملی برخوردار است که دردو انتها به دوبال برگشته منتهی می شود وورودی درمرکز تقارن آن قرار دارد. تکرار پنجره ها وبازشوها دردو طرف به بال های برگشته ختم می شود . ورودی ایوانی است به تقلید ازمعماری دوره اسلامی که با دوشبه برج درطرفین ترکیبی متقارن دارد. شبه برج ها احساس وتصوری ازمعماری باستانی ایجاد می کند.
ایوان اصلی راه به فضای ستون دار ومتقارنی می برد که پله درمحور تقارن آن قرار دارد. بالکن طبقه دوم ,استوار برچهار جفت ستون ,پیرامون آن می چرخد ودو راهرو درطرفین, عمود برمحورمتقارن پله منشعب شده اند. استقرار اتاق های اداری وکلاس ها دریک طرف وگاه دردوطرف ,جهات دید متنوعی از راهرروها به فضای بیرونی ایجاد کرده است. امتداد راهروها به دوسالن ختم می شود که ورودی های مستقلی ازحیاط دارند.
این ورودی ها ازاصول طراحی مشابهی با ایوان ورودی تبعیت می کنند ؛ اما درطرح آن ها ازجزئیات وتزئینات ساده تر ومقیاس هایی کوچکتر استفاده شده است. تزیینات هردو ایوان ازلچکی ها وکتیبه های کاشی تا مقرنس های آجری ,جزئیات آشنای معماری دوره اسلامی هستند که به فراوانی درنماها به کاررفته اند . تکرار پنجره ها بین جرزها در قالب های عمودی به همراه تزیینات کاشی وآجرسازمان یافته اند وکنگره های عمودی برلبه بام برج ها , ارجاعی به معماری باستانی دارد.
ترکیب وهندسه بنا مراجعی ازسبک های تاریخی اروپا ازجمله سبک کلاسیک وسبک باروک دارد که برای پاسخگویی به نظام استقرار فضاهای آموزشی درامتداد یک محور مناسب بوده است . تشابه این سبک ها با شیوه های معماری باستانی ایران دراستفاده ازتقارن ,سکو,برج وکنگره بچشم می خورد. این بنا درکاربرد عناصری ازقبیل ایوان واستفاده ازکاربندی (درایوان اصلی) وهمچنین تزیینات کاشی وآجر ,به طور وسیعی ازمعماری دوره اسلامی ودوره صفوی بهره برده است.
دارالمعلمین ( دانشسرای عالی)
درسال ۱۳۰۷ شمسی که دکتر عیسی صدیق ریاست تعلیمات عمومی مملکت را به عهده داشت نگارستان دراثر بی آبی چندساله چون صحرای قفری بود وعمارت نیمه خراب مدرسه علمیه درشمال آن قرارداشت. درآن سال برحسب پیشنهاد دکتر عیسی صدیق نقشه ساختمان یک مدرسه متوسطه کامل با رعایت سبک معماری ایران واصول مدرسه سازی توسط مهندس مارکف تهیه واجرا شد.
بعدها دوآپارتمان درحد انتهای شمالی نگارستان برای سکونت معلمان فرانسوی ودرشمال مدرسه صنایع مستظرفه عمارتی سه طبقه برای تاسیس شبانه روزی شاگردان آغاز شد ,ولی نیمه تمام باقی ماند.
کارساختمان اصلی دانشسرا از سال ۱۳۰۷ شمسی تحت نام مدرسه شبانه روزی شروع شد ومطابق با نقشه مارکف ساختمان اصلی به جای ساختمان قبلی ۸ ضلعی قرار گرفت . درقسمت شمال محوطه ۱۲ اطاق برای مسکن چهارخانواده معلمین اروپایی ودرقسمت شمال غربی اطاق های خواب ,حمام ,روشویی , وغذا خوری شاگردان طرح شده بود.